Learning Sanskrit by fresh approach – Lesson 26

Learning Sanskrit by fresh approach – Lesson 26

Sanskrit: A crash course - WWU

संस्कृतभाषायाः नूतनाध्ययनस्य षट्-विंशतितमः  (२६) पाठः ।

From “आश्चर्य-शृङ्खला आशा” discussed in the last lesson, I would like to take up this सुभाषितम् which also has quite some satire in it -

अशनं मे वसनं मे जाया मे बन्धु-वर्गो मे ।

इति मे मे कुर्वाणं कालवृको  हन्ति पुरुषाजम् ।।

By my own reasoning, I would like to substitute the first line to read as –

रूपं मे आभरणं मे भवनं मे साधनानि च मे ।

१. संधि-विच्छेदान्  कृत्वा समासानां पदानि च दर्शयित्वा ।

अशनं मे वसनं मे जाया मे बन्धु-वर्गः मे ।

इति मे मे कुर्वाणं काल-वृकः हन्ति पुरुष-अजम् ।।

There is no संधिः or समासः in the substituting option

२. समासानां विग्रहाः ।

अनुक्र.	सामासिक-शब्दः	पूर्वपदम्	उत्तरपदम्	समासस्य विग्रहः	समासस्य प्रकारः
१	बन्धु-वर्गः	बन्धुः	वर्गः	बन्धूनां वर्गः	षष्ठी-तत्पुरुषः
२	काल-वृकः	कालः	वृकः	कालः वृकः इव	कर्मधारयः
३	पुरुष-अजम्	पुरुषः	अजः	पुरुषः अजः इव (तम्)*	कर्मधारयः

*Instead of having a column for the first case (प्रथमा-विभक्तिः) of the सामासिक-शब्दः the (तम्) at the end of समासस्य विग्रहः explains the लिङ्गम्, विभक्तिः and वचनम् of the सामासिक-शब्दः ।

३. शब्दशः विश्लेषणम् ।

अनुक्र.	संज्ञा	संज्ञायाः प्रकारः	मूल-संज्ञा	लिङ्गम्	विभक्तिः		वचनम्	शब्दार्थः
१	अशनम्	सामान्यनाम	अशन	नपुं.	प्रथमा		एक.	food
२	मे	सर्वनाम	अस्मद्	-	षष्ठी		एक.	My, mine
३	वसनम्	सामान्यनाम	वसन	नपुं.	प्रथमा		एक.	Dress, clothes
४	जाया	सामान्यनाम	जाया	स्त्री.	प्रथमा		एक.	wife
५	बन्धूनाम्	सामान्यनाम	बन्धु	पु.	षष्ठी		बहु.	Of relatives
६	वर्गः	सामान्यनाम	वर्ग	पु.	प्रथमा		एक.	group
७	इति	अव्ययम्	-	-	-		-	like this
८	कुर्वाणम्	धा. सा. विशेषणम्	कुर्वाण	पु.	द्वितीया		एक.	doer
९	कालः	सामान्यनाम	काल	पु.	प्रथमा		एक.	death
१०	वृकः	सामान्यनाम	वृक	पु.	प्रथमा		एक.	wolf
११	हन्ति	क्रियापदम्						kills
१२	पुरुषः	सामान्यनाम	पुरुष	पु.	प्रथमा		एक.	man
१३	अजम्	सामान्यनाम	अज	पु.		द्वितीया	एक.	goat
१४	रूपम्	सामान्यनाम	रूप	नपुं.		प्रथमा	एक.	beauty
१५	आभरणम्	सामान्यनाम	आभरण	नपुं.		प्रथमा	एक.	ornaments
१६	भवनम्	सामान्यनाम	भवन	नपुं.		प्रथमा	एक.	House
१७	साधनानि	सामान्यनाम	साधन	नपुं.		प्रथमा	बहु.	equipment

४ धातुसाधितानां विश्लेषणम् ।

अनुक्र.	शब्दः	प्रत्ययः	धातुः	गणः	पदम्	प्रयोजकः ?	प्रयोगः	कालः / अर्थः
१	कुर्वाणम्	आन	कृ	८	उ.	न	कर्तरि	वर्त.

५ क्रियापदानां विश्लेषणम् ।

अनुक्र.	शब्दः	धातुः	गणः	पदम् (अत्र)	प्रयोजकः ?	प्रयोगः	कालः / अर्थः	पुरुषः	वचनम्
१	हन्ति	हन्	२	प.	न	कर्मणि	वर्त.	तृतीय	एक.

६ अन्वयाः अनुवादाः च ।

अनुक्र.	अन्वयाः	अनुवादाः
१	“अशनम् मे (अस्ति), वसनम् मे (अस्ति), जाया मे (अस्ति), बन्धु-वर्गः मे (अस्ति)” इति “मे, मे” कुर्वाणम् पुरुष-अजम् काल-वृकः हन्ति ।	A person (who keeps saying) “mine, mine” such as “Food is mine, dress is mine, wife is mine, relatives are mine”, is like a mewing goat, ranting “mine, mine” whom Death-like wolf kills.
२	“मे रूपम् (अस्तु), मे आभरणम् (अस्तु), मे भवनम् (अस्तु), मे साधनानि (सन्तु)” इति “मे, मे” कुर्वाणम् पुरुष-अजम् काल-वृकः हन्ति ।	A person (who keeps saying) “mine, mine” such as “beauty should be mine, ornaments should be mine, house should be mine, equipment (and facilities) should be mine”, is like a mewing goat, ranting “mine, mine” who falls a prey to Death-like wolf.

७ टिप्पणयः ।

१	I have not done वाक्यानाम् विश्लेषणम् । I think, this gets taken care of in doing अन्वयः । Let’s see.
२	This सुभाषितम् is a good satire for people running after materialistic affluence and external physical charm.
३	Items of materialistic affluence sighted in original सुभाषितम् are not necessarily items of affluence. अशनम् food, वसनम् clothing are basic necessities.
४	To sight items of materialistic affluence and of external physical charm, I thought it better to substitute the first line by including there रूपम्, आभरणम्, भवनम् and साधनानि । I hope, people will like and approve my substitution of the first line
५	By भवनम् I imply also the craze of people wanting to have palaces, whereas what one needs is primarily a place for feeling ‘at home’.
६	By साधनानि I imply the craze of people to have latest and costliest TVs, automobiles, mobile phones, and what not. Are not the early-morning queues at Apple stores, every time they announce a new gadget, just an example of the craze for साधनानि ?
७	In economics they classify human wants into three categories – necessities, comforts and luxuries. There was a concept to make comparison of standard of living in different countries by considering per capita consumption of fuel and energy. I guess, issues of global warming and climate change and of thousands of tons of electronic wastes are slowly awakening the people to the vanity of that concept.
८	The essence of the सुभाषितम् is of course to underline the vanity of striving for materialistic affluence and external charm. Implicit in it is also the importance of striving for spiritual awakening, which is possible only in human life.
९	This deliberation brings to mind following श्लोकाः from eleventh chapter in श्रीमद्भगवद्गीता ।
	नाहं वेदैर्न तपसा न दानेन न चेज्यया । शक्य एवंविधो द्रष्टुं दृष्टवानसि मां यथा ।। (11-53) भक्त्या त्वनन्यया शक्य अहम् एवंविधोSर्जुन ज्ञातुं द्रष्टुं च तत्त्वेन प्रवेष्टुं च परंतप ।। (11-54)	Not by (learning) the वेदाः, nor by (harsh) penances (तपसा), nor by philanthropy (दानेन), nor by performing यज्ञाः, would one become eligible for such vision of me, as you have been blessed with (just now). But by single-minded devotion, it is possible to get such vision and to know me by the essence of such knowledge (knowledge of who and what I am) and entering (into the glorious world of mine).
१०	It is a very satisfactory feeling to be able to indulge in these deliberations, which take me into thoughts beyond the literal translation of the सुभाषितानि ।

There was quite some interesting interaction with Mr. Avinash Sathaye. As a result of that kind interaction and inputs from Mr. Sathaye, now the new version should be read as -

रूपञ्चाभरणं मे भवनं मे साधनानि च मे ।
इति मे मे कुर्वाणम् कालवृको हन्ति पुरुषाजम् ।।

शुभमस्तु ।

Learning Sanskrit by fresh approach – Lesson 25

Learning Sanskrit by fresh approach – Lesson 25

VIDEO LINK-  CLICK HERE

संस्कृतभाषायाः नूतनाध्ययनस्य पञ्चविंशतितमः  (२५) पाठः ।

Having discussed quite something of serious philosophy about प्रकृतिः and पुरुषः, पूर्णमदः, पूर्णमिदं etc.,

let me take a simple enough सुभाषितम् this time, one based on satire -

आशा नाम मनुष्याणां काचिदाश्चर्य-शृङ्खला ।

यया बद्धाः प्रधावन्ति मुक्तास्तिष्ठन्ति  पङ्गुवत्  ।।

१. संधि-विच्छेदान् कृत्वा समासानां पदानि च दर्शयित्वा ।

आशा नाम मनुष्याणां काचित् आश्-चर्य-शृङ्खला ।

यया बद्धाः प्रधावन्ति मुक्ताः तिष्ठन्ति पङ्गुवत् ।।

२. समासानां  विग्रहाः ।

अनुक्र.	सामासिक-शब्दः	पूर्वपदम्	उत्तरपदम्	समासस्य विग्रहः	समासस्य प्रकारः
१	आश्चर्य-शृङ्खला
१.१	आश्चर्य	आः	चर्या	आः चर्यायां येन तत्	बहुव्रीहिः
१.२	आश्चर्य-शृङ्खला	आश्चर्य	शृङ्खला	आश्चर्येण युक्ता शृङ्खला	मध्यम-पद-लोपी

३. शब्दशः विश्लेषणम् ।

अनुक्र.	संज्ञा	संज्ञायाः प्रकारः	मूल-संज्ञा	लिङ्गम्	विभक्तिः	वचनम्	शब्दार्थः
१	आशा	सामान्यनाम	आशा	स्त्री.	प्रथमा	एक.	hope
२	नाम	अव्ययम्					namely, truly
३	मनुष्याणाम्	सामान्यनाम	मनुष्य	पु.	षष्ठी	बहु.	Of people
४	का	सर्वनाम	किं	स्त्री.	प्रथमा	एक.	Which (feminine)
५	चित्	अव्ययम्					-ever
६	आश्चर्येण	सामान्यनाम	आश्चर्य	नपुं	तृतीया	एक.	wonder
७	युक्ता	धा. सा. विशेषणम्	युक्त	स्त्री.	प्रथमा	एक.	having
८	शृङ्खला	सामान्यनाम	शृङ्खला	स्त्री.	प्रथमा	एक.	chain
९	यया	सर्वनाम	यत्	स्त्री.	तृतीया	एक.	By which
१०	बद्धाः	धा. सा. विशेषणम्	बद्ध	पु.	प्रथमा	बहु.	bound
११	प्रधावन्ति	क्रियापदम्					run
१२	मुक्ताः	धा. सा. विशेषणम्	मुक्त	पु.	प्रथमा	बहु.	liberated
१३	तिष्ठन्ति	क्रियापदम्					stand
१४	पङ्गुवत्	(क्रिया)-विशेषणम्					Like a lame person

४ धातुसाधितानां विश्लेषणम् ।

अनुक्र.	शब्दः	प्रत्ययः	धातुः	गणः	पदम्	प्रयोजकः	प्रयोगः	कालः / अर्थः
१	युक्ता	त	युज्	७	उ.	न	कर्मणि	भूत
२	बद्धाः	त	बन्ध्	९	प.	न	कर्मणि	भूत
३	मुक्ताः	त	मुच्	१	आ.	न	कर्मणि	भूत

५ क्रियापदानां विश्लेषणम् ।

अनुक्र.	शब्दः	धातुः	गणः	पदम्	पदमत्र	प्रयोगः	कालः / अर्थः	पुरुषः	वचनम्
१	प्रधावन्ति	प्र + धाव्	१	प.	प.	कर्तरि	वर्त.	तृतीय	बहु.
२	तिष्ठन्ति	स्था	१	प.	प.	कर्तरि	वर्त.	तृतीय	बहु.

The “क्रियापद”s are not in प्रयोजक mode.

६ वाक्यानाम् विश्लेषणम् ।

अनुक्र.	कर्तृपदम्	पूरकम्	कथम्	इतराणि अव्ययानि	धा. सा. वा क्रियापदम्	गौणं वा प्रधानम्
१	आशा	मनुष्याणां काचित्  आश्चर्य-शृङ्खला		नाम	(अस्ति)	प्रधानम्
२	यया बद्धाः				प्रधावन्ति	गौणम्
३	(यया) मुक्ताः		पङ्गुवत्		तिष्ठन्ति	गौणम्

७ अन्वयाः अनुवादाः च ।

अनुक्र.	अन्वयाः	अनुवादाः
१	आशा मनुष्याणां काचित् आश्चर्य-शृङ्खला (अस्ति) नाम	Hope is certainly some wonderful kind of chain
२	यया बद्धाः प्रधावन्ति	Those who are bound by it, run
३	(यया) मुक्ताः पङ्गुवत्  तिष्ठन्ति	Those who are liberated from it stand (stay put) like lame people.

Mr. Avinash Sathaye has very kindly provided a very good translation -

Hope is indeed an amazing chain for (binding) men; the ones tied down by it run around, while the ones freed from it sit as if lame.

८ टिप्पणयः ।

१	Poets employ various ways of conveying the meaning effectively. Isn’t this a good example of some smart satire (विरोधाभास) ?
२	I thought it good to decipher आश्चर्यम् also as a सामासिक-शब्दः । Doesn’t that present some interesting etymology of how the word has evolved ?
३	Examples of मध्यम-पद-लोपी समासः are much less common than of other types. आश्चर्य-शृङ्खला is a good example
४	The उपसर्गः ‘प्र’ in ‘प्रधावन्ति’ lends some forcefulness implicit. Translation of प्रधावन्ति ought to be different from translation of धावन्ति. Isn’t it difficult to bring that force when translating into English ?
५	It is beautifully explained in the fourteenth chapter of श्रीमद्भगवदगीता that all traits of character, whether the chaste ones (सत्त्वम्), the average ones (रजस्) or the indecent ones (तमः), they all keep the soul आत्मा or पुरुषः bound to the body. So the effort of the wise should be to transcend the binding of all traits त्रीन् गुणान् अतीत्य !
६	आशा described here is mentioned as मोहः and is categorized in the तामस category. One has to of course get rid of it, (यया) मुक्ताः To stay put, being liberated of the bondage of the chain of आशा is not bad lameness !

शुभमस्तु ।

-o-O-o-

Learning Sanskrit by fresh approach – Lesson 24

Learning Sanskrit by fresh approach – Lesson 24

संस्कृतभाषायाः  नूतनाध्ययनस्य  चतुर्विंशतितमः (२४) पाठः ।

VIDEO LINK CLICK HERE

We studied in the previous lesson, a श्लोकः about प्रकृतिः and पुरुषः from श्रीमद्भगवद्गीतायाः त्रयोदशः अध्यायः That prompts me to take up for this lesson the शान्तिमन्त्रः of ईशावास्योपनिषत् -

ॐ पूर्णमदः पूर्णमिदं पूर्णात् पूर्णमुदच्यते ।

पूर्णस्य पूर्णमादाय पूर्णमेवावशिष्यते ।।

१. संधि-विच्छेदान कृत्वा समासानां पदानि च दर्शयित्वा

ॐ पूर्णम् अदः पूर्णम् इदम् पूर्णात् पूर्णम् उदच्यते ।

पूर्णस्य पूर्णम् आदाय पूर्णम् एव अवशिष्यते ।।

२. समासानां विग्रहाः ।

न एकोSपि  सामासिक-शब्दः अत्र ।

३. शब्दशः विश्लेषणम् ।

अनुक्र.	संज्ञा	संज्ञायाः प्रकारः	मूल-संज्ञा	लिङ्गम्	विभक्तिः	वचनम्	शब्दार्थः
१	ॐ	अव्ययम्					एकाक्षरं ब्रह्म; प्रणवः
२	पूर्णम्	विशेषणम्	पूर्ण	नपुं.	प्रथमा	एक.	wholesome
३	अदः	सर्वनाम	अदस्	नपुं.	प्रथमा	एक.	that
४	इदम्	सर्वनाम	इदम्	नपुं.	प्रथमा	एक.	this
५	पूर्णात्	विशेषणम्	पूर्ण	नपुं.	पञ्चमी	एक.	from this
६	उदच्यते	क्रियापदम्					emanates
७	पूर्णस्य	विशेषणम्	पूर्ण	नपुं.	षष्ठी	एक.	Of this
८	आदाय	धातुसाधितं अव्ययम्					On taking out
९	एव	अव्ययम्					only
१०	अवशिष्यते	क्रियापदम्					remains

४ धातुसाधितानां विश्लेषणम् ।

अनुक्र.	शब्दः	प्रत्ययः	धातुः	गणः	पदम्	प्रयोजकः	प्रयोगः	कालः / अर्थः
१	आदाय	त्वा (य)	आ + दा	२	प.	न	कर्तरी	भूत.

५ क्रियापदानां विश्लेषणम् ।

अनुक्र.	शब्दः	धातुः	गणः	पदम्	पदमत्र	प्रयोजकः	प्रयोगः	कालः / अर्थः	पुरुषः	वचनम्
१	उदच्यते	उत् + अच्	१	उ.	आ.*	न	कर्मणि*	वर्त.	तृतीय	एक.
२	अवशिष्यते	अव + शिष्	१	प.	आ.*	न	कर्मणि*	वर्त.	तृतीय	एक.
			७	प.
			१०	उ.

*कर्मणि-प्रयोगे  आत्मनेपदम् ।

६ वाक्यानाम् विश्लेषणम् ।

अनुक्र.	कर्तृपदम्	पूरकम्	कुतः	कर्म	धा. सा. वा क्रियापदम्	गौणं वा प्रधानम्
१	अदः	पूर्णम्			(अस्ति)	प्रधानम्
२	इदम्	पूर्णम्			(अस्ति)	प्रधानम्
३	पूर्णम्		पूर्णात्		उदच्यते	प्रधानम्
४				पूर्णस्य पूर्णम्	आदाय	गौणं
५	पूर्णम्				अवशिष्यते	प्रधानम्

७  अन्वयाः  अनुवादाः  च

अनुक्र.	अन्वयः	अनुवादः
१	अदः पूर्णम् (अस्ति) ।	That is wholesome
२	इदम् पूर्णम् (अस्ति) ।	This is wholesome
३	पूर्णात् पूर्णम् उदच्यते ।	Wholesome emanates from wholesome
४	पूर्णस्य पूर्णम् आदाय,	(Even) when wholesome is taken out of wholesome
५	पूर्णम् एव अवशिष्यते ।	Wholesome only remains

८ टिप्पणयः ।

1	The ऋषिः whoever composed this मन्त्रः seems to have left it for one  to ‘experience’ by oneself, what ‘That’ is and what ‘This’ is, both of which are described as being wholesome.
2	Without any background of the requisite spiritual experience, I am tempted to venture a guess that ‘That’ and ‘This’ are प्रकृतिः and पुरुषः, of which there was some study in the previous lesson. That in fact was the prompt to take up this मन्त्रः for this lesson.
3	प्रकृतिः and पुरुषः, also seem to be otherwise referred to as जीवः and शिवः or as आत्मा and परमात्मा
4	There are known to be two prominent schools of philosophical thought, one school, द्वैतवाद speaking of these dualities as dualities and the other, अद्वैतवाद speaking of these dualities as being essentially a Unity, which is to be realized through spiritual experience.
5	It is interesting that the invocation at the beginning of every chapter of श्रीमद्भगवद्गीता is ॐ श्रीपरमात्मने  नमः । This is so different from the usual invocations to one deity or another.
6	The quote पूर्णात् पूर्णम् उदच्यते, “Wholesome emanates from wholesome” does not seem to be debatable at all. Every living being is born that way. Mother is a wholesome being. The child is also a wholesome being
7	The other quote पूर्णस्य पूर्णम आदाय पूर्णम् एव अवशिष्यते । “(Even) when wholesome is taken out of wholesome, wholesome only remains” seems to be more challenging to ‘realize’. For my own simplistic understanding, I am fascinated at the way actors switch between their ‘on stage’ roles and real-life roles. Once they have wholesomely ‘taken out’, out of their mind and body, their ‘on stage’ role, their real life role, that wholesome, remains ! How nicely William Shakespeare said, “The world is a stage’. Is not this single quotation enough to rate him also as an accomplished philosopher ?
8	We all are mere enactors of a role on the stage of the world. We make an entry and also take the exit, as ordained by providence.

शुभमस्तु ।