Thursday, January 15, 2015

HOLY VEDA SCRIPTURES

LIKE+SHARE+TAG.
LIKE+SHARE+TAG.
LIKE+SHARE+TAG.

OM.

O God. Thou pervade and appear before absolutely truthful learned persons and also before men of thoughtful nature. Thou manifest the glory, so that the whole world may attain happiness. Thou shine to show the path of salvation. Therefore Thou art worthy of communion by all.
Rig Ved 1:50:5
LIKE+SHARE+TAG.

God illuminates the whole world.

Background sources: google search.

O God. Thou pervade and appear before absolutely truthful learned persons and also before men of thoughtful nature. Thou manifest the glory, so that the whole world may attain happiness. Thou shine to show the path of salvation. Therefore Thou art worthy of communion by all. 

Rig Ved 1:50:5
LIKE+SHARE+COMMENT.
LIKE+SHARE+COMMENT.
OM.
Holy Scriptures wishes everyone a new dawn and a new year with this Vedic Mantra.

SHARE. LIKE.
The world and souls are all pervaded by God and dwell in God. Those who do not know this truth, they should not expect much benefit of the study of the Vedas.

This [Prana] and that [Sun] are the same. This is warm and that is warm. This [Prana] they call, "Svara" [स्वर] (what goes out), and that [sun] they call, "Pratyasvara" [प्रत्यास्वर] (what returns). Therefore one should meditate on Udgitha [OM] as this [Prana] and that [sun].
----------The Chandogya Upanishad: 1: 3: 2
When the vital breath [prana] "goes out" at the time of death, it never returns to the corpse, but the sun, after having set, "returns" the next day.
This [Prana] and that [Sun] are the same. This is warm and that is warm. This [Prana] they call, "Svara" [स्वर] (what goes out), and that [sun] they call, "Pratyasvara" [प्रत्यास्वर] (what returns). Therefore one should meditate on Udgitha [OM] as this [Prana] and that [sun].
----------The Chandogya Upanishad: 1: 3: 2

When the vital breath [prana] "goes out" at the time of death, it never returns to the corpse, but the sun, after having set, "returns" the next day.

Now is described the meditation on the Udgitha with reference to the deities:
One should meditate on the Udgitha [OM] [ॐ] as the sun who gives warmth. When the sun rises he sings [the Udgitha] [OMKAR] for the benefit of all creatures. When he rises he destroys darkness and fear. He who knows this becomes the destroyer of darkness and fear.
----------The Chandogya Upanishad: 1: 3: 1
When the sun rises he sings the Udgitha [OM] so that the creatures may obtain food, just as the... udgatri priest sings for the food of the sacrificer. If the sun did not rise, the grain would never ripen.
He who knows that the sun is endowned with the properties stated in the text becomes the destroyer of all fears in the form of birth and death, and also of their cause, namely, darkness in the form of ignorance.
Now is described the meditation on the Udgitha with reference to the deities:
One should meditate on the Udgitha [OM] [ॐ] as the sun who gives warmth. When the sun rises he sings [the Udgitha] [OMKAR] for the benefit of all creatures. When he rises he destroys darkness and fear. He who knows this becomes the destroyer of darkness and fear.
----------The Chandogya Upanishad: 1: 3: 1

When the sun rises he sings the Udgitha [OM] so that the creatures may obtain food, just as the udgatri priest sings for the food of the sacrificer. If the sun did not rise, the grain would never ripen.
He who knows that the sun is endowned with the properties stated in the text becomes the destroyer of all fears in the form of birth and death, and also of their cause, namely, darkness in the form of ignorance.

This syllable OM is used to give assent, for wherever one assents to something, one says OM (yes).Now, what is assent is gratification. He who knows this and meditates on the syllable OM, the Udgitha, indeed, obtains all his desires.
----------The Chandogya Upanishad: 1: 1: 8
"By the means of this [syllable] [OM] [ॐ] the threefold knowledge proceeds [the Samaveda, the Rigveda and the Yajurveda]. When the [adhvaryu] priest gives an order [in a sacrifice], he says OM. When the [hotri] priest recites [the hymn], he says OM. When the [udgatri] priest [sings] the Saman, he says OM. All this is done for the glory of the Imperishable Atman [Brahman] by the greatness of That syllable [ॐ] and by Its essence."
----------The Chandogya Upanishad: 1: 1: 9
तेनेयं त्रयी विद्या वर्तत ओमित्याश्रावत्योमिति शॅ सत्योमित्यु़ढ्गायत्येतस्यैवाक्षरस्यापचित्यै महिम्ना रसेन ॥ १:
"I [God] am OM"-----Shri Krishna [the Gita: 7: 8, 9: 17, 10: 25]
"OM is verily Brahman"-----The Brihadaranyaka Upanishad: 5: 1: 1
"He who meditates on OM with the intention-'I shall attain Brahman' does verily attain Brahman [Liberation] [मोक्ष]"-----The Taittiriya Upanishad: 1: 8: 1
...
NOTE: The eight position in the verse is in relation to the series of 7 essences in verse 2 [previous post]. It means the Ultimate i.e. the Supreme position. In the end of all the essences the Ultimate and the Supreme One we reach in the end is OM i.e. Brahman.
स एष रसानाँ रसतमः परमः परार्ध्योsष्टमो यदुद्गीथः।----------छान्दोग्य उपनिषद्:१: १: ३ १: ९ ॥
The essence of all these beings is earth; the essence of earth is water; the essence of water is plants; the essence of plants is a person; the essence of a person is speech; the essence of speech is the Rigveda; the essence of the Rigveda is the Samaveda; the essence of the Samaveda is the UDGITHA [which is OM {AUM} (ॐ)]
----------The Chandogya Upanishad: 1: 1: 2
एषां भूताना पृथिवी रसः पृथिव्या आपो रसः। अपामोषध यो रस ओषधीनां पुरुषो रसः पुरुषस्य वाग्रसो वाच ऋग्रस ऋचः साम रसः ...साम्न उद्गीथो रसः॥
The word, "रस" in the text is explained in different ways-----as essence, origin, support, end cause, and effect. Rasa (रस) originally means the sap of trees. That sap may be conceived either as the essence extracted from the tree, or as what gives vigour and life to a tree. In the former case, it might be transferred to the conception of effect, in the latter to that of cause.
In our sentence it has sometimes the one, sometimes the other meaning.
Earth is the support of all beings; water pervades the earth; plants arise from water; man lives by plants; speech is the best part of man; the Rik (Rigveda) is the best part of speech; the Saman (Samaveda) is the best extract from the Rik and the UDGITHA i.e. OM ॐ is the crown of even the Saman (Samaveda), the highest of all.
The syllable OM, called the UDGITHA, should be meditated upon; for people sing the Udgitha, beginning with OM.
----------The Chandogya Upanishad: 1: 1: 1
The syllable Om is uttered at the beginning and the end of a hymn. The same Om is a symbol and the dearest name of the Supreme Self. The text describes its symbolic nature.
UDGITHA is a hymn of the Samaveda. A part of the ritualistic worship laid down in the Samaveda, this hymn is sung at the time of a sacrifice. Om, again, is a part of the Udgitha hymn.
This syllable OM is used to give assent, for wherever one assents to something, one says OM (yes).Now, what is assent is gratification. He who knows this and meditates on the syllable OM, the Udgitha, indeed, obtains all his desires.
----------The Chandogya Upanishad: 1: 1: 8

In the beginning all this manifested universe was non-existent. From it was born what exists. That [i.e. Brahman described as non-existent] created Itself by Itself; therefore it is called 'Self-Made' [Sukritam] [सुकृतम्]
That which is Self-made is flavour [rasa (रस) or essence]; for truly, on obtaining the flavour one becomes blissful.
----------The Taittiriya Upanishad: 2: 7
In the beginning all this manifested universe was non-existent. From it was born what exists. That [i.e. Brahman described as non-existent] created Itself by Itself; therefore it is called 'Self-Made' [Sukritam] [सुकृतम्]
That which is Self-made is flavour [rasa (रस) or essence]; for truly, on obtaining the flavour one becomes blissful.
----------The Taittiriya Upanishad: 2: 7
 
https://www.facebook.com/#!/sricpturesholy
 

Friday, January 9, 2015

Ancient Indian Achievements-

  • India was the richest country on earth till the British invasion in the 17th century.
  • India has never invaded any country in her last 10,000 year history.
  • India invented the Number System. Zero was invented by Aryabhatta.
  • The world’s first university was established in Takshila in 700BC. More than 10,000 students from all over the world studied over 60 subjects. The University of Nalanda built in the 4th century BC was one of the greatest achievements of ancient India in the field of education.
  • Sanskrit is the mother of all European languages. Sanskrit is the most suitable language for computer software (report in Forbes magazine, July 1987)
  • Ayurveda is the earliest school of medicine known to man. Charaka, the father of medicine consolidated Ayurveda 2500 years ago. Today Ayurveda is fast regaining its rightful place in society.
  • The art of Navigation was born in the river Sindh 6000 years ago. The very word ‘Navigation’ is derived from the Sanskrit word NAVGATIH. The word navy is also derived from Sanskrit ‘Nou’.
  • Bhaskaracharya calculated the time taken by the earth to orbit the sun hundreds of years before the astronomer Smart. Time taken by earth to orbit the sun: (5th century) 365.258756484 days.
  • The value of pi was first calculated by Budhayana and he explained the concept of what is known as the Pythagorean Theorem. He discovered this in the 6th century long before the European mathematicians.
  • Algebra, Trigonometry and Calculus came from India; Quadratic equations were by Sridharacharya in the 11th century; The largest numbers the Greeks and the Romans used were 106 (10 to the power 6) whereas Indians used numbers as big as 1053 (10 to the power of 53) with specific names as early as 5000 BC during the Vedic period. Even today, the largest used number is Tera 1012 (10 to the power of 12).
    • According to the Gemological Institute of America, up until 1896, India was the only source of diamonds to the world.
    • USA based IEEE has proved what has been a century-old suspicion in the world scientific community that the pioneer of Wireless communication was Prof. Jagdeesh Bose and not Marconi.
    • The earliest reservoir and dam for irrigation was built in Saurashtra, Gujarat (Western India). According to Saka King Rudradaman I of 150BC a beautiful lake called ‘Sudarshana’ was constructed on the hills of Raivataka during Chandragupta Maurya’s time.
    • Chess (Shataranj or Ashtapada) was invented in India.
    • Sushruta is the father of surgery. 2600 years ago he and health scientists of his time conducted complicated surgeries like cesareans, cataract, artificial limbs, fractures, urinary stones and even plastic surgery and brain surgery. Usage of anesthesia was well known in ancient India. Over 125 surgical implements were used. A deep knowledge of anatomy, physiology, etiology, embryology, digestion, metabolism, genetics and immunity is also found in many texts.
    • When many cultures were nomadic forest dwellers over 5000 years ago, Indians established the Harappan culture in the Sidhu Valley (Indus Valley Civilization).
    • The place value system, the decimal system was developed in India in 100 BC.
    Quotes:::
    • Albert Einstein said: We owe a lot to the Indians, who taught us how to count, without which no worthwhile scientific discovery could have been made.
    • Mark Twain said: India is the cradle of the human race, the birthplace of human speech, the mother of history, the grandmother of legend, and the great grand mother of tradition. Our most valuable and most structive materials in the history of man are treasured up in India only.
    • French scholar Romain Rolland said: If there is one place on the face of the earth where all the dreams of living men have found a home from the very earliest days when man began the dream of existence, it is India.
    • Hu Shih, former Ambassador of China to USA said: India conquered and dominated China culturally for 20 centuries without ever having to send a single soldier across her border.
    • When the Maharaja of Patiala was snubbed by snooty British salesmen at a Rolls Royce showroom in the U.K., he hit back by buying up the entire consignment of 50 vehicles on display and turning them into garbage trucks back home. An English paper printed a picture and the story that made company representatives scurrying to Patiala with an olive branch.

    Yog Pranayam Awakens Kundalini Power

    वायु का संबंध आयु से अनिरुद्ध जोशी ‘शतायु’ कछुए की साँस लेने और छोड़ने की गति इनसानों से
    कहीं अधिक दीर्घ है। व्हेल मछली की उम्र का राज
    भी यही है। बड़ और पीपल के वृक्ष की आयु का राज
    भी यही है।
    वायु को योग में प्राण कहते हैं। प्राचीन ऋषि वायु के इस रहस्य को समझते थे तभी तो वे
    कुंभक लगाकर हिमालय की गुफा में वर्षों तक बैठे रहते थे।
    श्वास को लेने और छोड़ने के दरमियान घंटों का समय
    प्राणायाम के अभ्यास से ही संभव हो पाता है। शरीर में दूषित वायु के होने की स्थिति में भी उम्र
    क्षीण होती है और रोगों की उत्पत्ति होती है। पेट में
    पड़ा भोजन दूषित हो जाता है, जल भी दूषित हो जाता है
    तो फिर वायु क्यों नहीं। यदि आप लगातार दूषित वायु
    ही ग्रहण कर रहे हैं तो समझो कि समय से पहले ही रोग
    और मौत के निकट जा रहे हैं।
    हठप्रदीपिका में इसी प्राणरूप वायु के संबंध में कहा गया है
    कि जब तक यह वायु चंचल या अस्थिर रहती है, जब तक
    मन और शरीर भी चंचल रहता है। इस प्राण के स्थिर होने
    से ही स्थितप्रज्ञ अर्थात मोक्ष की प्राप्ति संभव
    हो पाती है। जब तक वायु इस शरीर में है, तभी तक जीवन
    भी है, अतएव इसको निकलने न देकर कुंभक का अभ्यास बढ़ाना चाहिए, जिससे जीवन बना रहे और जीवन में
    स्थिरता बनी रहे।

    असंयमित श्वास के कारण :
    बाल्यावस्था से ही व्यक्ति असावधानीपूर्ण और अराजक
    श्वास लेने और छोड़ने की आदत के कारण ही अनेक
    मनोभावों से ग्रसित हो जाता है। जब श्वास चंचल और
    अराजक होगी तो चित्त के भी अराजक होने से आयु
    का भी क्षय शीघ्रता से होता रहता है। फिर व्यक्ति जैसे-जैसे बड़ा होता है काम, क्रोध, मद,
    लोभ, व्यसन, चिंता, व्यग्रता, नकारात्मता और
    भावुकता के रोग से ग्रस्त होता जाता है। उक्त रोग
    व्यक्ति की श्वास को पूरी तरह तोड़कर शरीर स्थित
    वायु को दूषित करते जाते हैं जिसके कारण शरीर
    का शीघ्रता से क्षय होने लगता है।
    कुंभक का अभ्यास करें :
    हठयोगियों ने विचार किया कि यदि सावधानी से
    धीरे-धीरे श्वास लेने व छोड़ने और बाद में रोकने
    का भी अभ्यास बनाया जाए तो परिणामस्वरूप चित्त में
    स्थिरता आएगी। श्वसन-क्रिया जितनी मंद और सूक्ष्म
    होगी उतना ही मंद जीवन क्रिया के क्षय होने का क्रम
    होगा। यही कारण है कि श्वास-प्रश्वास का नियंत्रण
    करने तथा पर्याप्त समय तक उसको रोक रखने (कुंभक) से
    आयु के भी बढ़ने की संभावना बढ़ जाती है। इसी कारण योग
    में कुंभक या प्राणायाम का सर्वाधिक महत्व माना गया है।
    सावधानी :
    आंतरिक कुंभक अर्थात श्वास को अंदर खींचकर पेट
    या अन्य स्थान में रोककर रखने से पूर्व शरीरस्थ
    नाड़ियों में स्थित दूषित वायु को निकालने के लिए
    बाहरी कुंभक का अभ्यास करना आवश्यक है।
    अतः सभी नाड़ियों सहित शरीर की शुद्धि के बाद ही कुंभक का अभ्यास करना चाहिए। वैसे तो प्राणायाम अनुलोम-विलोम के
    भी नाड़ियों की शुद्धि होकर शरीर शुद्ध होता है और
    साथ-साथ अनेक प्रकार के रोग भी दूर होते हैं, किन्तु
    किसी प्रकार की गलती इस अभ्यास में हुई तो अनेक
    प्रकार के रोगों के उत्पन्न होने की संभावना भी रहती है।
    अतः उचित रीति से ही प्राणायाम का अभ्यास करना चाहिए।
    प्राणायाम का रहस्य :
    इड़ा, पिंगला और सुषुम्ना ये तीन नाड़ियाँ प्रमुख हैं।
    प्राणायम के लगातार अभ्यास से ये नाड़ियाँ ‍शुद्ध होकर
    जब सक्रिय होती हैं तो व्यक्ति के शरीर में
    किसी भी प्रकार का रोग नहीं होता और आयु प्रबल
    हो जाती है। मन में किसी भी प्रकार की चंचलता नहीं रहने से स्थिर मन शक्तिशाली होकर
    धारणा सिद्ध हो जाती है अर्थात ऐसे व्यक्ति की सोच
    फलित हो जाती है। यदि लगातार इसका अभ्यास
    बढ़ता रहा तो व्यक्ति सिद्ध हो जाता है।
    From matrabhumi wordpress

    अन्तरिक्ष से सम्बन्धित कुछ रोचक जानकारी

    •सूर्य से पृथ्वी पर आने वाला प्रकाश 30 हजार वर्ष पुराना होता है।

    अब आप कहेंगे कि सूर्य से पृथ्वी की दूरी तो मात्र 8.3 प्रकाश मिनट है तो ऐसा कैसे हो सकता है। यह सच है कि प्रकाश को सूर्य से पृथ्वी तक आने में 8.3 मिनट ही लगते हैं किन्तु जो प्रकाश हम तक पहुँच रहा है उसे सूर्य के क्रोड (core) से उसके सतह तक आने में 30 हजार वर्ष लगते हैं और वह सूर्य की सतह पर आने के बाद ही 8.3 मिनट पश्चात् पृथ्वी तक पहुँचता है, याने कि वह प्रकाश 30 हजार वर्ष पुराना होता है।
    •अन्तरिक्ष में यदि धातु के दो टुकड़े एक दूसरे को स्पर्श कर लें तो वे स्थायी रूप से जुड़ जाते हैं।
    यह भी अविश्वसनीय लगता है किन्तु यह सच है। अन्तरिक्ष के निर्वात के कारण दो धातु आपस में स्पर्श करने पर स्थायी रूप से जुड़ जाते हैं, बशर्तें कि उन पर किसी प्रकार का लेप (coating) न किया गया हो। पृथ्वी पर ऐसा नहीं हो सकता क्योंकि वायुमण्डल दोनों धातुओं के आपस में स्पर्श करते समय उनके बीच ऑक्सीडाइज्ड पदार्थ की एक परत बना देती है।
    •अन्तरिक्ष में ध्वनि एक स्थान से दूसरे स्थान तक नहीं जा सकती।
    •जी हाँ, ध्वनि को एक स्थान से दूसरे स्थान तक जाने के लिए किसी न किसी माध्यम की आवश्यकता होती है और अन्तरिक्ष में निर्वात् होने के कारण ध्वनि को गति के लिए कोई माध्यम उपलब्ध नहीं हो पाता।
    •शनि ग्रह का घनत्व इतना कम है कि यदि काँच के किसी विशालाकार बर्तन में पानी भर कर शनि को उसमें डाला जाए तो वह उसमें तैरने लगेगा।
    •वृहस्पति इतना बड़ा है कि शेष सभी ग्रहों को आपस में जोड़ दिया जाए तो भी वह संयुक्त ग्रह वृहस्पति से छोटा ही रहेगा।
    •स्पेस शटल का मुख्य इंजिन का वजन एक ट्रेन के इंजिन के वजन का मात्र 1/7 के बराबर होता है किन्तु वह 39 लोकोमोटिव्ह के बराबर अश्वशक्ति उत्पन्न करता है।
    •शुक्र ही एक ऐसा ग्रह है जो घड़ी की सुई की दिशा में घूमता है।
    •चन्द्रमा का आयतन प्रशान्त महासागर के आयतन के बराबर है।
    •सूर्य पृथ्वी से 330,330 गुना बड़ा है।
    •अन्तरिक्ष में पृथ्वी की गति 660,000 मील प्रति घंटा है।
    •शनि के वलय की परिधि 500,000 मील है जबकि उसकी मोटाई मात्र एक फुट है।
    •वृहस्पति के चन्द्रमा, जिसका नाम गेनीमेड (Ganymede) है, बुध ग्रह से भी बड़ा है।
    •किसी अन्तरिक्ष वाहन को वायुमण्डल से बाहर निकलने के लिए कम से कम 7 मील प्रति सेकण्ड की गति की आवश्यकता होती है।
    •पृथ्वी के सारे महाद्वीप की चौड़ाई दक्षिण दिशा की अपेक्षा उत्तर दिशा में अधिक है, यह अभी तक ज्ञात नहीं है कि ऐसा क्यों है।
     

    Sunday, January 4, 2015

    GITA FACTS

    BHAGWAD GITA FACTS :

    The Bhagavad Gita (श्रीमद्भगवद्गीता), means the Song of God is found as a 700 verses (solkas) text in the Bhishma Parva of the epic poem Mahabharata.
    Many historians claim that Gita was not part of original Mahabharata and was later added around 200 BCE during Gupta dynasty rule.

    The fact remains that Mahabharata as found today with 100,000 verses was completed several centuries later by addition of many stories told by sages to their disciples.
    Original version was named ‘Jaya‘ which had 8800 verses only and was narrated by Veda Vyasa to Ganesha

    Bhagavad Gita Facts, Dates and Authors:

    There is also one more blind assumption that time was frozen by Krishna when he narrated 700 slokas to Arjuna.
    This is based on fact that it takes atleast 2-3 hours to narrate 700 slokas and warriors on either side would not have patiently waited for Krishna and Arjuna to finish their conversation before war began on day 1 in Kurukshetra.

    sri-bhagavan uvaca
    imam vivasvate yogam
    proktavan aham avyayam
    vivasvan manave praha
    manur iksvakave ‘bravit – Bhagavad Gita 4.1

    Translation : Supreme Lord said: I instructed this imperishable science of yoga to the sun-god, Vivasvan, and Vivasvan instructed it to Manu, the father of mankind, and Manu in turn instructed it to Iksvaku.

    Iksvaku is the founder of Iksvaku dynasty and ancestor of Lord Rama.

    In Mahabharata (Santi-parva 348.51-52) one can find the history and origin date of the Gita:

    treta-yugadau ca tato vivasvan manave dadau
    manus ca loka-bhrty-artham sutayeksvakave dadau
    iksvakuna ca kathito vyapya lokan avasthitah

    Translation : In the beginning of the Treta-yuga [epoch] this science of the relationship with the Supreme was delivered by Vivasvan to Manu.

    Present Kali Yuga is 5100+ years old and before that Dwapara Yuga lasted for 864,000 years.
    Prior to that Treta Yuga lasted for 1,296,000 years.

    So, the original and first version of Gita was narrated by the supreme lord more than 2 million years ago to mankind.

    Before war, when Arjuna was down with depressing thoughts of killing his own relatives and gurus, Krishna must have given him a motivational speech for few minutes and made him realize the Viswaroopam(Infinitude), so that Arjuna gets detached from all thoughts of bondings and follows the Kshatriya Dharma (Duty of King) of war to restore peace and Dharma on earth.
    So, Krishna did not do any trick or magic and time did not freeze.
    Authors who later expanded ‘Jaya‘ from 8800 slokas to 24,000 slokas (Vijaya or Bharata) and then to 100,000 slokas (Mahabharata) must have embedded the original verse of what was said in Treta Yuga.
    However, it was also not re-written in a consistent form.
    The original Gita is said to have 740 slokas and Mahabharata does not divide them into 18 yogas or chapters.

    We can find in present day Gita that it was written by multiple persons as few intial slokas appear in first person narrative and suddenly it jumps into third person narrtive.
    Gajanan Shripat Khair, who researched for 43 years on Bhagavad Gita, concluded in his book ‘Quest for the original Gita‘ that infact it was written by 3 persons over 400 years and that is why narrative lacks continuity.
    Also few inclusions like ‘description/creation of caste system’ , ‘women, sinners and lower castes’ being treated similarly etc were according to the society in those years.

    Bhagavad Gita became popular after Adi Sankaracharya wrote commentaries on them in 8th century AD.

    Author (here, Krishna) himself claims that the original science was not carried forward as it is by successive kings.

    evam parampara-praptam
    imam rajarsayo viduh
    sa kaleneha mahata
    yogo nastah parantapa – Bhagavad Gita 4.2

    Translation : This supreme science was thus received through the chain of disciplic succession, and the saintly kings understood it in that way. But in course of time the succession was broken, and therefore the science as it is appears to be lost.

    After war and restoring peace, Arjun remembers that Krishna told him something in brief before commencing war but could not recollect it.
    He asks Krishna to repeat it and the other version narrated later is known as ‘Anu Gita‘ and is part of Aswamedhika Parva of Mahabharata.
    The main topics discussed in Anugita are transmigration of souls, means of attaining liberation, description of gunas and ashramas, dharma, and the effects of tapas or austerity.

    82 GOLDEN RULES OF SRI RAMANUJACHARYA

    82 GOLDEN RULES OF SRI RAMANUJACHARYA
    In his death bed Sri Ramanuja is said to have articulated 82 statements to his disciples. It is not an exaggeration to present these statements as the essence of Sri Vaishnavam.
    These instructions are reported to have been uttered by Sri Ramanuja four days before his demise. To our understanding, they were meant to be moral aids to his disciples in their relations to God, men and devotees.
    Golden Rule 4 – Be devoted to God and Vaishnava Shastras
    Devotion to God is the noblest and grandest lessons that Upanishads teach with unapproached and unapproachable excellence. The adjective “Vaishnava” should not be understood in its restricted sense, but in its broader sense as meaning “appertaining to the all-pervading Being”.

    Mundaka Upanishad 3.2.3 says: “You cannot have the knowledge of the Supreme Soul by means of reasoning, erudition, or studying of the Vedas; only through causeless mercy does He reveal His own person unto him whom He does accept as His own”.
    Sanskrit:
    नायमात्मा प्रवचनेन लभ्यो
    न मेधया न बहुना श्रुतेन।
    यमेवैष वृणुते तेन लभ्य-
    स्तस्यैष आत्मा विवृणुते तनूं स्वाम्॥ ३॥
    nāyamātmā pravacanena labhyo
    na medhayā na bahunā śrutena |
    yamevaiṣa vṛṇute tena labhya-
    stasyaiṣa ātmā vivṛṇute tanūṁ svām || 3||


    Katha Upanishad of Yajur Veda says: “God is eternal amidst the perishable Universe, and is the source of sensation, among all animate existences and He alone assigns to so many objects, their respective purposes. To those wise men who know Him, the ruler of the intellectual power, everlasting beatitude is allotted; but not to those who are void of that knowledge. If man can acquire knowledge of God in this world, before the fall of his body, he becomes happy for ever, lest he assumes new forms in different mansions”.
    Lord Krishna explains this to Arjuna, in Bhagvad Gita Chapter 8 Verse 15:
    mam upetya punar janma duhkalayam asasvatam
    napnuvanti mahatmanah samsiddhim paramam gatah

    Swami Ramanuja rendered explanation to the above verse in his “Gita Bhashyam”, thus: “Those who attain Lord Krishna do not return to the impermanent material existence and temporary condition of samsara, the perpetual cycle of birth and death, the abode of misery and suffering. The devotees of Lord Krishna are mahatmas or great noble souls who have enlightened themselves as to the real nature of His nama or name, rupa or form, guna or attributes, dharma or abode and lila or divine pastimes. Such exalted beings feel such great love for Him in separation that their very life becomes unsupportable. Those whose mind is focussed on Him and whose heart is only for Him in bhakti or loving devotion is the very heart in which He resides.”

    SARASWATI RIVER :

    SARASWATI RIVER :
    एकाचेतत्सरस्वती नदीनां शुचिर्यती गिरिभ्य आ समुद्रात्।RV 7.95.2
    Pure in her course from the mountains to the oceans,
    अम्बितमे नदीतमे देवितमे सरस्वति।
    अप्रशस्ता इव स्मसि प्रशस्तिमम्ब नस्कृधि || - RV 2.41.16
    Best of mothers, best of rivers, best of goddesses Sarsawati,
    we are untrained and ignorant. Give us knowledge and wisdom.
    इयं शुष्मेभिर्बिसखा इवारुजत्सानु गिरीणां तविषेभिरूर्मिभिः।
    पारावतघ्नीमवसे सुवृक्तिभिः सरस्वतीमा विवासेम धीतिभिः॥ - RV 6.61.2
    O Saraswati, your mighty currents break the mountains as easily as lotus stems. Let us invite with holy hymns and songs.
    यस्या अनन्तो अह्रुतस्त्वेषश्चरिष्णुरर्णवः।अमश्चरति रोरुवत्॥ - RV 6.61.8
    Whose limitless, unbroken flow, swift moving with rapid rush comes forward with a roar.

    Saturday, December 20, 2014

    सन्ध्योपासना

    !!!! -----: सन्ध्योपासना :----!!!!
    ==================

    वेद ने सन्धि वेला में सन्ध्या का विधान किया है। प्रातःकाल और सायंकाल दोनों सन्धिवेलाओं में परमात्मा का ध्यान करना चाहिए। 

    वेदमन्त्र कहता हैः----

    "उप त्वाग्ने दिवे दिवे दोषावस्तर्धिया वयम्।
    नमो भरन्त एमसि ।। (ऋग्वेदः---1.1.7)

    हे प्रकाशस्वरूप ! प्रतिदिन प्रातः और सायं अपनी बुद्धि से हम उपासक जन नमस्कार को धारण करते हुए आपके समीप प्राप्त होते हैं।

    "तस्मादहोरात्रस्य संयोगे सन्ध्यामुपासीत,
    उद्यन्तमस्तं यान्तमादित्यमभिध्यायन् ।।"
    (षड्विंश ब्राह्मण, प्रपा. 4, खण्ड-5)

    इसलिए दिन और रात के संयोग में अर्थात् सूर्य के उदय और अस्त होते समय सन्ध्योपासना करें।

    मनु महाराज ने लिखा हैः---

    "ब्राह्मे मुहूर्ते बुध्येत धर्मार्थौ चानुचिन्तयेत् ।
    कायाक्लेशाँश्च तन्मूलान् वेदतत्त्वार्थमेव च।।"
    (मनु. 4.92)

    ब्राह्ममुहूर्त में उठे, धर्म, अर्थ, शरीर के रोग, उनके मूल का चिन्तन करें, वेद-तत्त्वार्थ अर्थात् ईश्वर का ध्यान करें।

    "उत्थायावश्यकं कृत्वा कृतशौचः समाहितः।
    पूर्वां सन्ध्यां जपंस्तिष्ठेत्स्वकाले चापरां चिरम्।।"
    (मनु. 4.93)

    उठकर आवश्यक कार्यों से निवृत्त होकर, शौच-स्नान आदि करके प्रातः तथा सायं दोनों समय की सन्ध्या में चिरकालपर्यन्त जप करता रहे।

    सन्ध्या का महत्त्व दर्शाते हुए कहा गया हैः----

    "न तिष्ठति तु यः पूर्वां नोपास्ते यश्च पश्चिमाम्।
    स शूद्रवत् बहिष्कार्यः सर्वस्माद् द्विजकर्मणः ।।"
    (मनु.2.103)

    जो प्रातःकालीन और सायंकालीन सन्ध्या नहीं करता, वह सब द्विजकर्मों से शूद्र के समान बहिष्कार के योग्य है।

    इसी प्रकार कहा गया हैः----

    "सन्ध्या येन न विज्ञाता सन्ध्या येनानुपासिता।
    स शूद्रवद् बहिष्कार्यः सर्वस्माद् द्विजकर्मणः ।।"
    (मनु. )

    जिसने सन्ध्या नहीं जानी और जिसने सन्ध्या का अनुष्ठान नहीं किया, वह सब द्विजकर्मियों से शूद्र के समान बहिष्कार करने के योग्य है।

    "पूर्वां सन्ध्यां जपंस्तिष्ठेत् सावित्रीमार्कदर्शनात्।
    पश्चिमां तु समासीनः सम्गृक्षविभावनात् ।।"
    (मनु. 2.101)

    प्रातःकाल की सन्ध्या और गायत्री का जप सूर्य के दर्शन होने तक करे और सायंकालीन सन्ध्या तब तक करे जब तक सितारे आकाश में भली-भाँति झलकने लगें।

    "ऋषयो दीर्घसन्ध्यत्वाद्दीर्घमायुरवाप्मुयुः।
    प्रज्ञां यशश्च कीर्तिं च ब्रह्मवर्चसमेव च ।।"
    (मनु.4.94)

    ऋषियों ने चिरकालपर्यन्त सन्ध्या करने से बुद्धि, विद्या, यश, कीर्ति तथा ब्रह्मतेज को प्राप्त किया है।

    मर्यादापुरुषोत्तम श्रीराम भी सन्ध्या किया करते थे, ऐसा रामायण से सुस्पष्ट हैः---

    "कौशल्या सुप्रजा राम पूर्वा सन्ध्या प्रवर्तते।
    उत्तिष्ठ नरशार्दूल कर्त्तव्य दैवमाह्निकम्।।
    तस्यर्षेः परमोदारं वचः श्रुत्वा नरोत्तमौ ।
    स्नात्वा कृतोदकौ वीरौ जेपतुः परमं जपम्।।"
    (रामायण, बा.कां. 23.3-4)

    महर्षि विश्वामित्र जी अपने यज्ञ की विघ्न-निवृत्ति के लिए श्रीरामचन्द्र और लक्ष्मण जी को लेकर चले तो रात्रि व्यतीत करने के लिये एक स्थान पर ठहरे। प्रातःकाल उन्होंने श्रीराम को पुकारा और कहा, "कौशल्या की सन्तान राम ! प्रातःकाल की सन्ध्या का समय हो गया है। तुम उठो और सन्ध्या-यज्ञादि करो।"
    उस ऋषि के परमोदार वचनों को सुनकर श्रीरामचन्द्र उठे और स्नान करके उन्होंने परम जप अर्थात् गायत्री का जाप किया।

    माता सीता जी भी सन्ध्या करती थीं, ऐसा भी रामाय़ण से पता चलता है। हनुमान् जी जब सीता को ढूँढते हुए अशोकवाटिका में पहुँचे तो सोचने लगे कि सीता जी यदि जीवित होंगी तो सन्ध्या करने के लिए अवश्य ही नदी के किनारे आएँगी---

    "सन्ध्याकालमनाः श्यामा ध्रुवमेष्यति जानकी।
    नदीं चेमां शुभजलां सन्ध्यार्थे वरवर्णिनी ।।
    यदि जीवति सा देवी ताराधिनिभानना ।
    आगमिष्यति सावश्यमिमां शीतजलां नदीम् ।।"

    श्री हनुमान् जी सोच रहे हैं कि यह सन्ध्या का समय है, सन्ध्या में मन लगाने वाली और तपे हुए सोने के समान शोभावाली जनक कुमारी सुन्दरी सीता सन्ध्याकालिक उपासना के लिए इस पुण्यसलिला नदी के तट पर अवश्य पधारेंगी। यदि चन्द्रमुखी सीता देवी जीवित हैं तो वे इस शीतल जलवाली सरिता के तट पर अवश्य पदार्पण करेंगी।

    इसी प्रकार महाभारत के अनुसार योगेश्वर श्रीकृष्ण भी सन्ध्या-उपासना किया करते थेः---

    "अवतीर्य रथात् तूर्णं कृत्वा शौचं यथाविधि ।
    रथमोचनमादिश्य सन्ध्यामुपविवेश ह ।।"
    (महाभारत, उद्योगपर्व-84.21)

    जब सूर्यास्त होने लगा, तब श्रीकृष्ण शीघ्र ही रथ से उतरकर, घोडों को रथ से खोलने की आज्ञा देकर, शौच-स्नान करके विधिपूर्वक सन्ध्योपासना करने लगे।

    गीता-उपदेश

    Photo: !!!!-----: गीता-उपदेश :-----!!!!
===================

"कर्षयन्तः   शरीरस्थं    भूतग्रामममचेतसः ।
मां चैवान्तःशरीरस्थं तान्विद्ध्यासुरनिश्चयान् ।।"
(गीता--17.6)

अन्वयः--(ये) अचेतसः शरीरस्थम् भूतग्रामम् अन्तःशरीरस्थम् माम् च एव कर्षयन्तः (तपः तप्यन्ते) तान् आसुर-निश्चयान् विद्धि ।

पदार्थः---(अचेतसः) अचेतन से (शरीरस्थम्) शरीर में स्थित (भूतग्रामम्) पञ्चतत्त्वादि अंगों को, (अन्तःशरीरस्थम्) हृदय में स्थित (माम्) मुझको परमात्मा को, (च) और, (एव) ही, (कर्षयन्तः) खिंचते है, चोरी करते हैं, ((तान् ) उनको, (आसुर-निश्चयान्) आसुर निश्चय (वृत्ति, स्वभाव) वाले को, (विद्धि) जानो ।

भावार्थः----जो विवेक-शून्य लोग परमात्मा के दिए हुए पृथिवी, अप्, तेज आदि शरीरस्थ भूतों को व्यर्थ उलटे मार्ग में घसीटते (ले जाते)  हैं और मैं जो महाभारत-साम्राज्य की स्थापनार्थ उनके अन्दर प्रविष्ट होकर मानव-मात्र के कल्याण के लिए उनसे समय शक्ति का दान माँगता है हूँ, वे प्रभु की तथा मुझ सरीखे प्रभु-भक्तों की चोरी करते हैं तथा प्रभु का और प्रभु-भक्तों का माल न जाने कहाँ-कहाँ घसीट ले जाते हैं, उन सबको आसुर निश्चय वाला जान ।

भाव यह है कि विषय-वासनाओं की तृप्ति के लिए लोग कम घोर तप नहीं करते है, कम कष्ट सहन नहीं करते। यदि उतना ही तप वे प्रभु की भक्ति अथवा तदर्थ प्रभु-भक्तों के अनुकरण के लिए करें तो विश्व का कल्याण हो जावे।

www.facebook.com/laukiksanskrit

लौकिक संस्कृत गीता-उपदेश 

    "कर्षयन्तः शरीरस्थं भूतग्रामममचेतसः ।
    मां चैवान्तःशरीरस्थं तान्विद्ध्यासुरनिश्चयान् ।।"
    (गीता--17.6)

    अन्वयः--(ये) अचेतसः शरीरस्थम् भूतग्रामम् अन्तःशरीरस्थम् माम् च एव कर्षयन्तः (तपः तप्यन्ते) तान् आसुर-निश्चयान् विद्धि ।

    पदार्थः---(अचेतसः) अचेतन से (शरीरस्थम्) शरीर में स्थित (भूतग्रामम्) पञ्चतत्त्वादि अंगों को, (अन्तःशरीरस्थम्) हृदय में स्थित (माम्) मुझको परमात्मा को, (च) और, (एव) ही, (कर्षयन्तः) खिंचते है, चोरी करते हैं, ((तान् ) उनको, (आसुर-निश्चयान्) आसुर निश्चय (वृत्ति, स्वभाव) वाले को, (विद्धि) जानो ।

    भावार्थः----जो विवेक-शून्य लोग परमात्मा के दिए हुए पृथिवी, अप्, तेज आदि शरीरस्थ भूतों को व्यर्थ उलटे मार्ग में घसीटते (ले जाते) हैं और मैं जो महाभारत-साम्राज्य की स्थापनार्थ उनके अन्दर प्रविष्ट होकर मानव-मात्र के कल्याण के लिए उनसे समय शक्ति का दान माँगता है हूँ, वे प्रभु की तथा मुझ सरीखे प्रभु-भक्तों की चोरी करते हैं तथा प्रभु का और प्रभु-भक्तों का माल न जाने कहाँ-कहाँ घसीट ले जाते हैं, उन सबको आसुर निश्चय वाला जान ।

    भाव यह है कि विषय-वासनाओं की तृप्ति के लिए लोग कम घोर तप नहीं करते है, कम कष्ट सहन नहीं करते। यदि उतना ही तप वे प्रभु की भक्ति अथवा तदर्थ प्रभु-भक्तों के अनुकरण के लिए करें तो विश्व का कल्याण हो जावे।

    गीता-उपदेश

    Photo: !!!---: वेद-परिचय :---!!!
=======================

भागः---1

हिन्दू धर्म कोश के आधार पर (लेखकः--राजबली पाण्डेय)
 
वेद शब्द की व्युत्पत्ति चार प्रकार से की जाती है, जिसका विश्लेषण स्वामी दयानन्द ने "ऋग्वेदादिभाष्यभूमिका" में की हैः---(क) विद ज्ञाने, (ख) विद सत्तायाम, (ग) विद्लृ लाभे, (घ) विद विचारणे।

तदनुसार, "विदन्ति जानन्ति, विद्यन्ते भवन्ति, विन्दन्ते लभन्ते, विन्दन्ति विचारयन्ति सर्वे मनुष्याः सत्यविद्याम् यैर्येषु वा तथा विद्वांसश्च भवन्ति, ते वेदाः"

अर्थात् जिनसे सभी मनुष्य सत्य विद्या को जानते हैं अथवा प्राप्त करते हैं, अथवा विचारते हैं, अथवा विद्वान् होते हैं, अथवा सत्य विद्या की प्राप्ति के लिए जिनमें प्रवृत्त होते हैं, उनको वेद कहते हैं।"

परन्तु यहाँ पर जिस ज्ञान का संकेत किया गया है, वह सामान्य ज्ञान नहीं है। यद्यपि वैदिक साहित्य में सामान्य ज्ञान का अभाव नहीं। यहाँ ज्ञान का अभिप्राय ईश्वरीय ज्ञान से हैं, जिसका साक्षात्कार मानव जीवन के प्रारम्भ में ऋषियों को हुआ था। मनु महाराज ने (1.7) में वेद को सर्वज्ञानमय कहा हैः--- "सर्वज्ञानमयो हि सः"

"वेद" शब्द का प्रयोग पूर्व काल में सम्पूर्ण वैदिक-वाङ्मय के अर्थ में होता था, जिनमें संहिता, आरण्यक, ब्राह्मण और उपनिषद् सम्मिलित थे।  तद्यथाः--मन्त्रब्राह्मणयोर्वेदनामधेयम्।" अर्थात् मन्त्र और ब्राह्मणों का सम्मिलित नाम वेद है। यहाँ ब्राह्मण में आरण्यक और उपनिषद् भी सम्मिलित है। 

किन्तु आगे चलकर "वेद" शब्द केवल चार वेद-संहिताओं यथा---ऋग्वेद, यजुर्वेद, सामवेद तथा अथर्ववेद का ही द्योतक रह गया। ब्राह्मण, आरण्यक, उपनिषद् वैदिक-वाङ्मय के अंग होते हुए भी मूल वेदों से पृथक् मान लिये गये। 

सायणाचार्य ने तैत्तिरीय-संहिता की भूमिका में इस तथ्य का स्पष्टीकरण किया हैः---"यद्यपि मन्त्रब्राह्मणात्मको वेदः तथापि ब्राह्मणस्य मन्त्रव्याख्यानस्वरूपत्वाद् मन्त्रा एवादौ समाम्नाताः।" अर्थात् यद्यपि मन्त्र और ब्राह्मण दोनों का नाम वेद है, किन्तु ब्राह्मण ग्रन्थों के मन्त्र के व्याख्यान रूप होने के कारण (उनका स्थान वेदों के पश्चात् आता है और) आदि वेदमन्त्र ही है। (इस लेख का विस्तार से अध्ययन हमारा लेख---वेद-सञ्ज्ञा-मीमांसा---कर सकते हैं।)

इस वैदिक-ज्ञान का साक्षात्कार ऋषियों को हुआ था। जिस व्यक्ति ने अपने योग और तपोबल से इस ज्ञान को प्राप्त किया, वे ऋषि कहलाये। ये स्त्री और पुरुष दोनों थे। वैदिक-ज्ञान जिन ऋचाओं अथवा वाक्यों द्वारा हुआ, उनको मन्त्र कहते हैं।

मन्त्र तीन प्रकार के हैंः---(क) ज्ञानार्थक, (ख) विचारार्थक और (ग) सत्कारार्थक। (इसका विस्तार से विश्लेषण हमारा लेख----देवतोपपरीक्षा---पर किया गया है, आप उस लेख को पढ सकते हैं।) मन्त्र शब्द की व्युत्पत्ति इस प्रकार से होती हैः--

(क) दिवादिगणीय मन् धातु (ज्ञानार्थक, प्रतिपादक) से ष्ट्रन् प्रत्यय करने से "मन्त्र" शब्द सिद्ध होता हैः--"मन्यते (ज्ञायते) ईश्वरादेशः अनेनेति मन्त्रः।" इससे ईश्वर के आदेश का ज्ञान होता है, इसलिए इसको मन्त्र कहते हैं।

(ख) तनादिगण की मन् धातु (विचारार्थक) से ष्ट्रन् प्रत्यय लगाने से भी मन्त्र शब्द सिद्ध होता हैः---"मन्यते (विचार्यते) ईश्वरादेशो येन स मन्त्रः" अर्थात् जिसके द्वारा ईश्वर के आदेशों का विचार हो, वह मन्त्र है।

(ग) तनादिगणीय मन् (सत्कारार्थक) धातु से भी ष्ट्रन् प्रत्यय लगाने से भी मन्त्र शब्द सिद्ध होता हैः--"मन्यते (सत्क्रियते) देवताविशेषः अनेनेति मन्त्रः।" अर्थात् जिसके द्वारा देवता विशेष का सत्कार हो, उसे मन्त्र कहते हैं।

वेदार्थ जानने के लिए ये तीन व्युत्पत्तियाँ आवश्यक है। 

वेदों का वर्गीकरण दो प्रकार से होता हैः---(क) त्रिविध और (ख) चतुर्विध। 

(क) सम्पूर्ण वेदों को तीन भागों में बाँटा गया हैः---ऋक्, यजुः, तथा साम। इन्हीं तीनों का संयुक्त नाम त्रयी है। ऋक् का अर्थ हैः--प्रार्थना अथवा स्तुति। यजुष् का अर्थ है--यज्ञ-यागादि का विधान। साम का अर्थ हैः--शान्ति अथवा मंगलगान करना। इसी के आधार पर प्रथम तीन संहिताओं के नाम ऋग्वेद, यजुर्वेद तथा सामवेद पडे। 

(ख) वेदों का बहुप्रचलित और प्रसिद्ध विभाजन चतुर्विध है। पहले वैदिक मन्त्र मिले जुले और अविभक्त थे। ऋषि कृष्ण द्वैपायन ने यज्ञार्थ उनका वर्गीकरण चार भागों में कर दिया, इसी कारण उनका नाम वेदव्यास पडाः--ऋग्वेद, यजुर्वेद, सामवेद तथा अथर्ववेद। ऋक्, यजुष् तथा साम को पृथक्-पृथक् करके प्रथम तीन वेद बना दिये गये, किन्तु वैदिक वचनों में इनके अतिरिक्त भी बहुत-सी सामग्री थी, जिनका सम्बन्ध धर्म, दर्शन के अतिरिक्त लौकिक कृत्यों तथा अभिचारों  से था। इन सबका समावेश अथर्ववेद में कर दिया गया। इस चतुर्विध विभाजन का उल्लेख अथर्ववेद--10.4.20 में मिलता हैः---

"यस्मादृचो अयातक्षन् यजुर्यस्मादपकषन्।
सामानि यस्य लोमानि अथर्वाङ्गिरसो मुखम्।
स्कम्भं तं ब्रूहि कतमः स्विदेव सः।।"

भाष्यकार महीधर ने इस बात का उल्लेख किया है कि वेदों का विभाजन वेदव्यास ऋषि ने किया थाः---"तत्रादौ ब्रह्मपरम्परया प्राप्तं वेदं वेदव्यासो मन्दमतीन् मनुष्यान् विचिन्त्य तत्कृपया चतुर्धा व्यस्य ऋग्यजुःसामाथर्वाख्यांश्चतुरो वेदान् पैल-वैशम्पायन-जैमिनि-सुमन्तुभ्यः क्रमादुपदिदेश।"

इसका शेष भाग अग्रिम अंक में दिया जायेगा।

धन्यवादः

वैदिक संस्कृत
www.facebook.com/vaidiksanskrit

लौकिक संस्कृत
www.facebook.com/laukiksanskrit!!!---: गीता-उपदेश :---!!!
    ==================

    "तपस्विभ्योsधिको योगी ज्ञानिभ्योsपि मतोsधिकः।
    कर्मिभ्यश्चाधिको योगी तस्माद्योगी भवार्जुन।।"
    (गीता---6.46)

    अन्वयः---हे अर्जुन ! योगी तपस्विभ्यः अधिकः ज्ञानिभ्यः अपि अधिकः मतः योगी कर्मिभ्यः अपि च अधिकः तस्माद् योगी भव।।

    व्याख्याः---इस श्लोक में रहस्य समझने के लिए कर्मी और कर्मयोगी इन दो में भेद समझना आवश्यक है, फिर सब निर्मल हो जायेगा। एक मनुष्य अध्यापक, सैनिक अथवा व्यापारी है। वह अध्यापन, न्याय-रक्षा अथवा व्यापार करते समय कर्मयोगी होता है। कर्मयोग के समय विपरीत-से-विपरीत परिस्थितियों में भी उसका मन कर्त्तव्य-पथ से न डिगे, इसके लिए वह जो भजन, कीर्तन, जप-याग, अनुष्ठानादि कर्म करता है, उस समय वह कर्मी होता है। सत्य आदि की महिमा स्वाध्याय द्वारा जानता है, उस समय वह ज्ञानी होता है। अपने कर्त्व्य-पालन में क्षमता उत्पन्न करने के लिए वह शीतोष्णादि द्वन्द्व-सहन रूप तप करता है। इन सबकी परीक्षा अन्त में कर्मयोग में होती है। यदि वहाँ वह सत्य मार्ग से नहीं डिगा तो उसके ज्ञान, तप तथा कर्म सच्चे हैं अन्यथा नहीं।

    इसलिए कहा---हे अर्जुन ! योगी (कर्मयोगी) का स्थान तपस्वियों से अधिक है, ज्ञानियों से भी अधिक माना गया है, कर्मियों से भी अधिक है। इसलिए तू योगी बन (और दुष्टों को मारकर क्षात्र-कर्त्तव्य का पालन कर।)

    GITA 8.28

    Photo: !!!---: स्वाध्याय :---!!!
======================

वेदेषु यज्ञेषु तपःसु चैव दानेषु यत्पुण्यफलम् प्रदिष्टम् l 
अत्येति तत्सर्वमिदं विदित्वा योगी परं स्थानमुपैति चाद्यम् ll२८ll
(गीता--8.28)

अन्वयः---वेदेषु यज्ञेषु तपःसु चैव दानेषु च एव यत् पुण्यफलम् प्रदिष्टम्, योगी  इदं विदित्वा तत् सर्वम् अत्येति परम् आद्यम् स्थानम् च उपैति ।।

अर्थः----वेदों में, यज्ञ और तप करने से तथा विविध दानों से पुण्य का जो जो पृथक्-पृथक् फल बताया है, उन सबको योगी इस तत्त्व को जानकर उपेक्षा-पूर्वक छोड देता है तथा वेद के बताए हुए पर-ब्रह्म-प्राप्ति-रूप एक ही महायज्ञ को निष्काम रूप से करता है तो उन सब कर्मों के फल से जो बडा फल पाता है, वह फल हैः---आत्मा की अपनी आद्य अर्थात् शुद्ध आसक्ति-बन्धनरहित अवस्था में आ जाना तब वह इस स्थान को पा लेता है।

भाव यह है कि वेदादिशास्त्रों में ब्रह्म-प्राप्ति से लेकर साधारण सकाम दान तक सब कर्मों के फलों का निर्देश किया है। सो सकाम कर्मों से जीव छोटे-छोटे नाना रूप धारण करता है, किन्तु रहता है बन्धन में । किन्तु निष्काम ब्रह्म-सेवा से योगी जीवात्मा के असली आसक्ति-मुक्त रूप में आ जाता है।

 

कृपया जानकारियों से भरपूर इन तीनों पृष्ठों को लाइक करेंः---

वैदिक संस्कृत
www.facebook.com/vaidiksanskrit 

लौकिक संस्कृत
www.facebook.com/laukiksanskrit 

ज्ञानोदय
www.facebook.com/jnanodaya
    वेदेषु यज्ञेषु तपःसु चैव दानेषु यत्पुण्यफलम् प्रदिष्टम् l 
    अत्येति तत्सर्वमिदं विदित्वा योगी परं स्थानमुपैति चाद्यम् ll२८ll
    (गीता--8.28)

    अन्वयः---वेदेषु यज्ञेषु तपःसु चैव दानेषु च एव यत् पुण्यफलम् प्रदिष्टम्, योगी इदं विदित्वा तत् सर्वम् अत्येति परम् आद्यम् स्थानम् च उपैति ।।

    अर्थः----वेदों में, यज्ञ और तप करने से तथा विविध दानों से पुण्य का जो जो पृथक्-पृथक् फल बताया है, उन सबको योगी इस तत्त्व को जानकर उपेक्षा-पूर्वक छोड देता है तथा वेद के बताए हुए पर-ब्रह्म-प्राप्ति-रूप एक ही महायज्ञ को निष्काम रूप से करता है तो उन सब कर्मों के फल से जो बडा फल पाता है, वह फल हैः---आत्मा की अपनी आद्य अर्थात् शुद्ध आसक्ति-बन्धनरहित अवस्था में आ जाना तब वह इस स्थान को पा लेता है।

    भाव यह है कि वेदादिशास्त्रों में ब्रह्म-प्राप्ति से लेकर साधारण सकाम दान तक सब कर्मों के फलों का निर्देश किया है। सो सकाम कर्मों से जीव छोटे-छोटे नाना रूप धारण करता है, किन्तु रहता है बन्धन में । किन्तु निष्काम ब्रह्म-सेवा से योगी जीवात्मा के असली आसक्ति-मुक्त रूप में आ जाता है।

    Thursday, December 18, 2014

    गौ निरपराध

    मा गामनागामदितिं वधिष्ट।" (ऋग्वेदः--8.101.15)

    अर्थः---((अनागाम्) निरपराध (अदितिम्) अहन्तव्या अर्थात् न मारने योग्य (गाम्) गौ को, (मा वधिष्ट) कभी मत मार।

    गौ निरपराध होती है, ममतामयी, करुणामयी होती है, वह अहन्तव्या है, उसे कभी नहीं मारना चाहिए, अन्यथा कुल का नाश हो जाएगा। जो आज मार रहे हैं, वे पाप के भागी बन रहे हैं।

    पशु-पक्षियों से सी

    पशु-पक्षियों से सीखः---
    ----------------------------

    आचार्य चाणक्य ने अपनी नीति में मनुष्य को परामर्श दिया है कि उसे जीवन में सफलता के लिए पशु और पक्षियों से कुछ गुण सीखने चाहिएँ---

    सिंहादेकं बकादेकं शिक्षेच्चत्वारि कुक्कुटात्।
    वायसात् पञ्चशिक्षेच्च षट्शुनस्त्रीणि गर्दभात्।।

    अर्थः--सिंह से एक, बगुले से एक, मुर्गे से चार, कौए से पाँच, कुत्ते से छह और गधे से तीन गुण सीखने चाहिएँ।

    य एतान् विंशति गुणानाचरिष्यति मानवः।
    सर्वावस्थासु कार्येष्वजेयः सो भविष्यति।।

    अर्थाः--जो मनुष्य इन बीस गुणों के ऊपर आचरण करेगा, वह किसी भी अवस्था में और किसी भी कार्य में असफल नहीं हो सकता।

    सिंह से सीखेः---

    प्रभूतं कार्यमल्पं वा यन्नरः कर्तुमिच्छति।
    सर्वारम्भेण तत् कार्यं सिंहादेकं प्रचक्षते।।

    अर्थः---चाहे काम बडा हो, चाहे छोटा, मनुष्य जिस काम को करना चाहता है, उसे पूरी शक्ति और तैयारी से करना चाहिए। यह एक गुण जीवन में शेर से सीखे।

    शेर चाहे हाथी पर आक्रमण करे और चाहे खरगोश पर, वह आक्रमण पूरी शक्ति से ही करेगा।

    सन्ध्योपासना

    !!!! -----: सन्ध्योपासना :----!!!!
    ==================

    वेद ने सन्धि वेला में सन्ध्या का विधान किया है। प्रातःकाल और सायंकाल दोनों सन्धिवेलाओं में परमात्मा का ध्यान करना चाहिए। 

    वेदमन्त्र कहता हैः----

    "उप त्वाग्ने दिवे दिवे दोषावस्तर्धिया वयम्।
    नमो भरन्त एमसि ।। (ऋग्वेदः---1.1.7)

    हे प्रकाशस्वरूप ! प्रतिदिन प्रातः और सायं अपनी बुद्धि से हम उपासक जन नमस्कार को धारण करते हुए आपके समीप प्राप्त होते हैं।

    "तस्मादहोरात्रस्य संयोगे सन्ध्यामुपासीत,
    उद्यन्तमस्तं यान्तमादित्यमभिध्यायन् ।।"
    (षड्विंश ब्राह्मण, प्रपा. 4, खण्ड-5)

    इसलिए दिन और रात के संयोग में अर्थात् सूर्य के उदय और अस्त होते समय सन्ध्योपासना करें।

    मनु महाराज ने लिखा हैः---

    "ब्राह्मे मुहूर्ते बुध्येत धर्मार्थौ चानुचिन्तयेत् ।
    कायाक्लेशाँश्च तन्मूलान् वेदतत्त्वार्थमेव च।।"
    (मनु. 4.92)

    ब्राह्ममुहूर्त में उठे, धर्म, अर्थ, शरीर के रोग, उनके मूल का चिन्तन करें, वेद-तत्त्वार्थ अर्थात् ईश्वर का ध्यान करें।

    "उत्थायावश्यकं कृत्वा कृतशौचः समाहितः।
    पूर्वां सन्ध्यां जपंस्तिष्ठेत्स्वकाले चापरां चिरम्।।"
    (मनु. 4.93)

    उठकर आवश्यक कार्यों से निवृत्त होकर, शौच-स्नान आदि करके प्रातः तथा सायं दोनों समय की सन्ध्या में चिरकालपर्यन्त जप करता रहे।

    सन्ध्या का महत्त्व दर्शाते हुए कहा गया हैः----

    "न तिष्ठति तु यः पूर्वां नोपास्ते यश्च पश्चिमाम्।
    स शूद्रवत् बहिष्कार्यः सर्वस्माद् द्विजकर्मणः ।।"
    (मनु.2.103)

    जो प्रातःकालीन और सायंकालीन सन्ध्या नहीं करता, वह सब द्विजकर्मों से शूद्र के समान बहिष्कार के योग्य है।

    इसी प्रकार कहा गया हैः----

    "सन्ध्या येन न विज्ञाता सन्ध्या येनानुपासिता।
    स शूद्रवद् बहिष्कार्यः सर्वस्माद् द्विजकर्मणः ।।"
    (मनु. )

    जिसने सन्ध्या नहीं जानी और जिसने सन्ध्या का अनुष्ठान नहीं किया, वह सब द्विजकर्मियों से शूद्र के समान बहिष्कार करने के योग्य है।

    "पूर्वां सन्ध्यां जपंस्तिष्ठेत् सावित्रीमार्कदर्शनात्।
    पश्चिमां तु समासीनः सम्गृक्षविभावनात् ।।"
    (मनु. 2.101)

    प्रातःकाल की सन्ध्या और गायत्री का जप सूर्य के दर्शन होने तक करे और सायंकालीन सन्ध्या तब तक करे जब तक सितारे आकाश में भली-भाँति झलकने लगें।

    "ऋषयो दीर्घसन्ध्यत्वाद्दीर्घमायुरवाप्मुयुः।
    प्रज्ञां यशश्च कीर्तिं च ब्रह्मवर्चसमेव च ।।"
    (मनु.4.94)

    ऋषियों ने चिरकालपर्यन्त सन्ध्या करने से बुद्धि, विद्या, यश, कीर्ति तथा ब्रह्मतेज को प्राप्त किया है।

    मर्यादापुरुषोत्तम श्रीराम भी सन्ध्या किया करते थे, ऐसा रामायण से सुस्पष्ट हैः---

    "कौशल्या सुप्रजा राम पूर्वा सन्ध्या प्रवर्तते।
    उत्तिष्ठ नरशार्दूल कर्त्तव्य दैवमाह्निकम्।।
    तस्यर्षेः परमोदारं वचः श्रुत्वा नरोत्तमौ ।
    स्नात्वा कृतोदकौ वीरौ जेपतुः परमं जपम्।।"
    (रामायण, बा.कां. 23.3-4)

    महर्षि विश्वामित्र जी अपने यज्ञ की विघ्न-निवृत्ति के लिए श्रीरामचन्द्र और लक्ष्मण जी को लेकर चले तो रात्रि व्यतीत करने के लिये एक स्थान पर ठहरे। प्रातःकाल उन्होंने श्रीराम को पुकारा और कहा, "कौशल्या की सन्तान राम ! प्रातःकाल की सन्ध्या का समय हो गया है। तुम उठो और सन्ध्या-यज्ञादि करो।"
    उस ऋषि के परमोदार वचनों को सुनकर श्रीरामचन्द्र उठे और स्नान करके उन्होंने परम जप अर्थात् गायत्री का जाप किया।

    माता सीता जी भी सन्ध्या करती थीं, ऐसा भी रामाय़ण से पता चलता है। हनुमान् जी जब सीता को ढूँढते हुए अशोकवाटिका में पहुँचे तो सोचने लगे कि सीता जी यदि जीवित होंगी तो सन्ध्या करने के लिए अवश्य ही नदी के किनारे आएँगी---

    "सन्ध्याकालमनाः श्यामा ध्रुवमेष्यति जानकी।
    नदीं चेमां शुभजलां सन्ध्यार्थे वरवर्णिनी ।।
    यदि जीवति सा देवी ताराधिनिभानना ।
    आगमिष्यति सावश्यमिमां शीतजलां नदीम् ।।"

    श्री हनुमान् जी सोच रहे हैं कि यह सन्ध्या का समय है, सन्ध्या में मन लगाने वाली और तपे हुए सोने के समान शोभावाली जनक कुमारी सुन्दरी सीता सन्ध्याकालिक उपासना के लिए इस पुण्यसलिला नदी के तट पर अवश्य पधारेंगी। यदि चन्द्रमुखी सीता देवी जीवित हैं तो वे इस शीतल जलवाली सरिता के तट पर अवश्य पदार्पण करेंगी।

    इसी प्रकार महाभारत के अनुसार योगेश्वर श्रीकृष्ण भी सन्ध्या-उपासना किया करते थेः---

    "अवतीर्य रथात् तूर्णं कृत्वा शौचं यथाविधि ।
    रथमोचनमादिश्य सन्ध्यामुपविवेश ह ।।"
    (महाभारत, उद्योगपर्व-84.21)

    जब सूर्यास्त होने लगा, तब श्रीकृष्ण शीघ्र ही रथ से उतरकर, घोडों को रथ से खोलने की आज्ञा देकर, शौच-स्नान करके विधिपूर्वक सन्ध्योपासना करने लगे।

    कृपया वैदिक संस्कृत पृष्ठ को पसन्द करें।

    सत्य सनातन वैदिक धर्म

    "न जातु कामान्न भयान्न लोभात्, धर्मं त्यजेत् जीवितस्यापि हेतोः।
    धर्मो नित्यः सुखदुःखे त्वनित्ये जीवो नित्यो हेतुरस्य त्वनित्यः ।।"
    (महाभारत--5.40.11)

    अर्थः---किसी अवस्था में भी काम और लोभ के वशीभूत होकर अथवा भय से भी संत्रस्त होकर तथा मृत्यु का संकट उपस्थित होने पर भी धर्म का परित्याग न करें। जीवात्मा अमर है और धर्म भी शाश्वत है। सुख-दुःख और दूसरे अन्यान्य कारण सब अनित्य है।

    "स्वधर्मः श्रेयान्" जब उपनिषद् ऐसी उत्तम बात कह रहा है तब निःसन्देह कोई बात तो होगी जिससे कहा जा रहा है कि अपना धर्म श्रेष्ठ है। धर्म को चाहे गुण समझे चाहे अध्यात्म, दोनों परिस्थितियों में इसका त्याग नहीं किया जा सकता।

    आजकल देखने में आता है कि कोई व्यक्ति नाम, रूप, कुल और स्वभाव से तो भारतीय दिखता हैं, किन्तु बहुत बाद में पता चलता है कि वह ईसाई या मुसलमान है।

    जब 12 वर्षीय धर्मवीर हकीकत राय को कहा गया कि तुम मुसलमान बन तो तेरी जान बच सकती है तो दोनों भाईयों ने मुसलमान बनने से मना कर दिया।

    इन दोनों को दीवार में चिनवाया जाने लगा। जब दीवार छोटे भाई की गर्दन तक आ गई, तब बडा भाई रोने लगा।

    छोटे ने फटकारते हुए कहा, "कायर कहीं का, मृत्यु से डर गया।"

    बडा भाई रोते हुए बोला, "नहीं मेरे भाई, मैं मृत्यु से नहीं डर रहा हूँ, बल्कि इस बात से दुःखी हूँ कि जब बलिदान की बात आएगी तो तुम्हारा नाम बलिदानों की सूची में मुझसे पहले होगा, क्योंकि तुम छोटे होने के कारण मुझसे पहले शहीद हो रहे हो। बस, इसी कारण से मैं रो रहा हूँ।"

    आज कितने लोग हैं जो धर्म के बलिदान की बात करते हैं। आज केवल पैसे के लोभ में लोग धर्म बदल रहे हैं।

    ऋषि की बात पर ध्यान दें कि वे कह रहे हैं कि ना तो कामना से, ना तो भय से, ना तो लोभ से और ना तो मृत्यु से धर्म का परित्याग करें।

    यह जीवन क्या है, अनित्य है, शाश्वत तो केवल धर्म है।

    गीता-उपदेश

    !!!!----: गीता-उपदेश :----!!!!
    ====================

    नैष्कर्म्य-कर्म का अर्थः---
    ---------------------------

    "यज्ञार्थात्कर्मणोsन्यत्र लोकोsयं कर्मबन्धनः।
    तदर्थं कर्म कौन्तेय मुक्तसंगः समाचर ।।"
    (गीता--3.9)

    अन्वयः---यज्ञार्थात् कर्मणः अन्यत्र अयम् लोकः कर्मबन्धनः, हे कौन्तेय, त्वं मुक्तसंगः तदर्थम् कर्म समाचर।

    शब्दार्थः-----(अयम्) यह, (लोकः) संसार, (यज्ञार्थात्) सृष्टियज्ञ की प्रवत्ति, पञ्चमहायज्ञ के कर्म, (अन्यत्र) विन,(कर्मबन्धनः) कर्म बन्धन है जिसका वह, (कौन्तेय) कुन्ती के पुत्र, (तदर्थम्) यज्ञ के लिए,(कर्म) नियत नित्य करने योग्य कर्म स्ववर्ण के अनुसार, (मुक्तसंगः) मेरा ही कर्म और मैं ही उसका भोक्ता, इस लक्षण से युक्त संग, (समाचर) अच्छी तरह से व्यवहार करो।

    अर्थः---हे कौन्तेय, यज्ञनिमित्तक कर्म से अन्यत्र और कोई कर्म करे तो मनुष्य कर्म-बन्धन में पड जाता है। अतः "उस कर्म के बदले में क्या पारितोषिक मिलेगा" इस आसक्ति से रहित होकर उसके निमित्त कर्म कर।

    विशेष-विवरणः----
    ------------------------
    यहाँ यह पहले जान लेना आवश्यक है कि यज्ञ नाम किसका है ? प्रायः लोग अग्निहोत्र से लेकर अश्वमेध पर्यन्त यज्ञ-रूपकों को यज्ञ समझते हैं। यह भयंकर भूल है। इनका नाम तो द्रव्य-यज्ञ है। श्रीकृष्ण का उद्देश्य है ज्ञान-यज्ञ। फिल ज्ञानयज्ञ भी अधूरा है। वह तो कर्म से पूरा होता है। इसीलिए कहा हैः---"कर्म ज्यायो ह्यकर्मणः" (गीता---3.8) परन्तु पहले तो यह समझना है कि यह द्रव्य-यज्ञ वस्तुतः यज्ञ है ही नहीं। यह तो काव्य है। तब आप कहेंगे कि क्या ये अग्निहोत्रादि कर्म तुच्छ है ? तो मैं पूछूँगा कि क्या काव्य तुच्छ है ? इन अग्निहोत्रादि कर्मों का मूल्य उतना ही है जितना काव्य का। न उससे कम न उससे अधिक। वाल्मीकि-रामायण काव्य है, क्या वह तुच्छ है ? काव्य का उद्देश्य हैः---

    "रामादिवत् प्रवर्तितव्यम् न रावणादिवत्।"

    किन्तु क्या रामायण पढ लेने मात्र से उद्देश्य-सिद्धि हो गई ? कदापि नहीं। जब तक रामायण में यह पढकर कि....

    "रघुकुल रीति सदा चली आई। प्राण जाए पर वचम न जाई।।"

    मनुष्य वचन पर दृढ रहना नहीं सीख जाते तब तक काव्य का प्रयोजन सिद्ध नहीं हुआ। इसी प्रकार अग्निहोत्र द्वारा जब तक हम यह सीख नहीं जाते कि...

    "जिस प्रकार समिधा स्थूल अग्नि के लिए अपने आपको अर्पण करके दीप्ति उत्पन्न करती है, इसी प्रकार दीक्षा और तप रूप अग्नि के अर्पण करके मनुष्य भी जीवन का उद्देश्य पूर्ण करता है।"

    तब तक अग्निहोत्र का कुछ लाभ नहीं। ये जो यज्ञों में नाना प्रकार के पशु आये हैं, ये रूपक के पात्र मात्र हैं। इसीलिए यजुर्वेद (39.4) में आया हैः---

    "पशूनां रूपम् अशीय"
    हे प्रभो, आपकी कृपा से मैं पशुओं के शुभ गुणों का रूप अपने अन्दर धारण करूँ।

    दीक्षा तथा तप को यजुर्वेद (4.7) में अग्नि कहा गया हैः----

    "दीक्षायै तपसे अग्नये स्वाहा।"

    इसीलिए शतपथ-ब्राह्मण (11.3.1.6) में अग्निहोत्र को स्पष्ट शब्दों में काव्य कहा हैः----"तदस्य काव्यं तथा संततोअग्निभिरिति।"

    अत एव ये अग्निहोत्र से लेकर अश्वमेध पर्यन्त यज्ञ तो यज्ञरूपक हैं। अग्निहोत्र सत्य के श्रद्धा में हवन का रूपक हैः---"तेज एव श्रद्धा सत्यमाज्यम्।" (शतपथ-ब्राह्मणः--11.3.1.1)

    इसी प्रकार अश्वमेध राष्ट्र का रूपक हैः---"राष्ट्रं वा अश्वमेधः" (शतपथ-ब्राह्मणः--13.1.6.3)

    अब प्रश्न उठता है कि यदि अग्निहोत्र से अश्वमेध-पर्यन्त यज्ञरूपक हैं तो यज्ञ किसका नाम है ? इसका उत्तर व्याकरण-शास्त्र से लीजिए। यज्ञ शब्द "यज" धातु से बना है। यज्ञ के तीन अर्थ हैं----देवपूजा, संगतिकरण और दान।

    वस्तुतः संगतिकरण ही यज्ञ है। देवपूजा और दान से ही संगतिकरण होता है। इस संसार में जितने भी संघटन हैं, सब लेन-देन का परिणाम है। देने वालों को देव कहते हैं---"देवो दानाद्वा" (निरुक्तः--4.15) अब जब देव कुछ देते हैं तो लेने वाला बदले में उनकी पूजा करता है। सो कुटुम्ब से लेकर मानव-राष्ट्र तक जितने संघटन हैं, वे यज्ञ हैं और उनमें परस्पर व्यवहार कैसा होना चाहिए, यह दिखाने वाले रूपकों का अर्थात् अग्निहोत्रादि का नाम इसलिए यज्ञ है कि वे वास्तविक यज्ञ का अभ्यास कराते हैं। इन यज्ञों का वास्तविक यज्ञों से वही सम्बन्ध है, जो युद्ध से परेड का। परेड के बिना कोई सेना युद्ध नहीं जीत सकती। परन्तु परेड का युद्ध नकली युद्ध है। सिखाने का साधन मात्र है। असली यज्ञ तो जड देवताओं की जड-पूजा तथा चेतन-देवताओं की चेतन-पूजा का नाम है। 

    ब्रह्म व आत्मा

    तमेव विद्वान् न विभाय मृत्योः।" (अथर्ववेदः--10.4.8.44)

    अर्थः---उस ब्रह्म व आत्मा को जान लेने पर मनुष्य मृत्यु से नहीं डरता।

    मनुष्य चक्की के दो पाटों की तरह है। उसकी एक तरफ परमात्मा है और दूसरी तरफ प्रकृति है, संसार है। संसार में, प्रकृति में त्रैविध्य दुःख है। मनुष्य संसार से डरता रहता है। इससे बचने का एक ही उपाय है--परमात्मा। जो एक परमात्मा से डर जाता है, वह अनन्त जीवों और संसार से नहीं डरता, किन्तु जो एक परमात्मा से नहीं डरता, वह संसार से डरता रहता है।

    परमात्मा से डरने का अभिप्राय यह नहीं है कि वह हमारा शत्रु है, अपितु उससे डरने का अभिप्राय है कि यदि हम गलत कार्य करेंगे तो उसका फल अवश्य भोगना पडेगा, जो दुःखदायी होगा। दूसरी तरफ डरने से यह भी अभिप्राय है कि हम सही कार्य करें। जो परमात्मा से डर गया तो वह गलत कार्य नहीं करेगा और जो गलत कार्य नहीं करता वह किसी से नहीं डरता। यह स्वाभाविक बात है। उसे यह पता है कि आत्मा अजर-अमर है, अतः वह मरने से नहीं डरता। जिसको अपने प्राण से भय नहीं, उसे संसार से कोई डर नहीं।

    परमात्मा को जानने के लिए उसके पास जाना ही पडेगा। उसके पास जाने के लिए सही उपाय योग है। योगी निर्भय ही होता है। उसे मृत्यु से डर नहीं लगता। योगी के हृदय में सभी के प्रति प्रेम व स्नेह होता है। इसलिए उसे किसी कोई डर नहीं। इसलिए योग करें और निर्भय रहे।

    व्यास-ऋषि

    !!!---: व्यास-ऋषि :---!!!
    ===============

    इतिहास में 28 व्यासों का उल्लेख प्राप्त होता है। पाराशर्य व्यास अन्तिम व्यास थे। 

    (1.) प्रथम व्यासः---भारतीय इतिहास में ब्रह्मा सर्वप्रथम उत्पन्न हुएः--"भूताना ब्रह्मा प्रथमोत जज्ञे" (अथर्ववेद) ब्रह्मा सर्वविद्याविशारद थेः--"स ब्रह्मविद्यां सर्वविद्याप्रतिष्ठामथर्वाय ज्येष्ठपुत्राय प्राह" (मु.उप. 1.1) ब्रह्मा ने सारी विद्या अपने ज्येष्ठ पुत्र अथर्वा को प्रदान की। इस अथर्वा का ही दूसरा नाम भृगु था। इस भृगु ने अपने पिता ब्रह्मा से वेद-विद्या प्राप्त कर सारे संसार में फैला दिया। इस कार्य के कारण वे व्यास कहलाए। ये प्रथम व्यास थे।

    (2.) दूसरे व्यास मातरिश्वा या वायु थे। "ते देवा इन्द्रमब्रुवन्निमां नो वाचं व्याकुर्विति सोsब्रवीद्वरं वृणै मह्यं चैवैष वायवे च सह।"---तैत्तिरीय-संहिता--6.4.7, पृ.277 के अनुसार वायु और इन्द्र ने व्याकरण शास्त्र की रचना की थी। (तुलना कीजिएः---"बृहस्पतिरिन्द्राय दिव्यं वर्षसहस्रं प्रतिपदोक्तानां शब्दानां शब्दपारायणं प्रोवाच।" महाभाष्य--1.1.1)। प्रक्रिया कौमुदी, भाग-1 में भी आया हैः---"दिव्यं वर्षसहस्रमिन्द्रो बृहस्पतेः सकाशात् प्रतिपदपाठेन शब्दान् पठन् नान्तं जगामेति।"

    इन्द्र व्याकरण के प्रथम व्याख्याता थे, उन्होंने इस काम में वायु से सहयोग लिया था---तै.सं.6.4.7)।

    वायु-पुराण--2.44 में वायु को "शब्द-शास्त्र-विशारद" कहा है। यामलाष्टक-तन्त्र में आठ व्याकरणों में वायव्य-व्याकरण का उल्लेख है।

    वायु हनुमान् के पिता थे। इनकी पत्नी अञ्जनी थीः--अञ्जनीगर्भसम्भूतः।" (वायुपुराण--60.73) हनुमान् भी अपने पिता के समान शब्द-शास्त्र के महान् वेत्ता थे।

    वायु के आचार्य ब्रह्मा थेः--"ब्रह्मा ददौ शास्त्रमिदं पुराणं मातरिश्वने।" (वायुपुराण--103.58)

    वायु के शिष्य उशना कवि थेः--"तस्माच्चोशनसा प्राप्तम्"--(वायुपुराण--103.58)
    वायु महान् योद्धा भी थे। वे ब्रह्मवादी थे। उन्होंने वायुपुर नाम से एक नगर भी बसाया था। सम्प्रति इनके नाम से कोई संहिता उपलब्ध नहीं है।

    (3.) तृतीय व्यास उशना काव्य थे। इनके पिता भृगु थे, जिनका एक नाम कवि भी था। कवि के पुत्र होने के कारण तृतीय व्यास काव्य कहलाए। ये भार्गव-वंशियों में प्रथम अधिपति थे। अथर्ववेद के प्रधान कर्ता उशना काव्य ही थे। पारसियों के धार्मिक-ग्रन्थ "जेन्दावेस्ता" अथर्वा और उसना काव्य की प्रचुर सामग्री मिलती है। ये उशना काव्य अनेक असुर सम्राटों के पुरोहित भी थे। इन्होंने वेदों का बहुत प्रचार किया था। उशना बहुत बडे वैद्य (भिषक्) भी थे।

    (4.) चतुर्थ व्यास बृहस्पति थे। ये देवों के पुरोहित थेः--बृहस्पतिर्वै देवानां पुरोहितः--(ऐ.ब्रा. 8.26)। व्याकरण के प्रथम प्रवक्ता ब्रह्मा थे तो द्वितीय प्रवक्ता बृहस्पति ही थे। ये अङ्गिरा के पुत्र थे, अतः आङ्गिरस् कहलाए। इन्हें सुराचार्य भी कहा जाता है। ये वाणी के पति थे--वाक्पति---भार्यामर्पय वाक्पतेस्त्वम्"--मत्स्यपुराण--23.4

    देवगुरु बृहस्पति ने अनेक शास्त्रों का प्रवचन किया था। जैसेः--सामगान, अर्थशास्त्र, इतिहास-पुराण, वेदाङ्ग, व्याकरण, ज्योतिष्, वास्तुशास्त्र, अगदतन्त्रादि।

    (5.) वेदों के पाँचवे व्यास विवस्वान् आदित्य थे। ये अदिति के पुत्र होने के कारण "आदित्य" कहलाए। शुक्ल-यजुर्वेद के आदि प्रवक्ता विवस्वान् आदित्य ही थे। परम्परा से इसका ज्ञान याज्ञवल्क्य ने प्राप्त किया। शतपथ-ब्राह्मण के अनुसार विवस्वान् की शिष्य-परम्पराः---

    आदित्य
    आभिणी वाक्
    नेध्रुवि काश्यप
    हारीत काश्यप
    वार्षगण असित
    बाहयोग जिह्वावान्
    वाजश्रवा
    कुश्रि
    उपवेशि
    आरुणि उद्दालक
    वाजसनेय याज्ञवल्क्य

    (6.) छठे व्यास वैवस्वत् यम हुए। ये उपर्युक्त (5.) विवस्वान् के ही पुत्र थे, इसलिए वैवस्वत् कहलाए। यम इन्द्र के चाचा थे जो सप्तम व्यास हुए। इन्द्र यम से आयु में छोटे थे। यम आयु में बडे थे। यम से इन्द्र ने वेद-पुराण पढे थेः---"मृत्युश्चेन्द्राय वै पुनः" (वायुपुराण--103.60)
    "जेन्दावेस्ता" में यम को "यिम" कहा जाता है। 

    vaidiksanskrit