Learning Sanskrit by fresh approach – Lesson 25

Learning Sanskrit by fresh approach – Lesson 25

VIDEO LINK-  CLICK HERE

संस्कृतभाषायाः नूतनाध्ययनस्य पञ्चविंशतितमः  (२५) पाठः ।

Having discussed quite something of serious philosophy about प्रकृतिः and पुरुषः, पूर्णमदः, पूर्णमिदं etc.,

let me take a simple enough सुभाषितम् this time, one based on satire -

आशा नाम मनुष्याणां काचिदाश्चर्य-शृङ्खला ।

यया बद्धाः प्रधावन्ति मुक्तास्तिष्ठन्ति  पङ्गुवत्  ।।

१. संधि-विच्छेदान् कृत्वा समासानां पदानि च दर्शयित्वा ।

आशा नाम मनुष्याणां काचित् आश्-चर्य-शृङ्खला ।

यया बद्धाः प्रधावन्ति मुक्ताः तिष्ठन्ति पङ्गुवत् ।।

२. समासानां  विग्रहाः ।

अनुक्र.	सामासिक-शब्दः	पूर्वपदम्	उत्तरपदम्	समासस्य विग्रहः	समासस्य प्रकारः
१	आश्चर्य-शृङ्खला
१.१	आश्चर्य	आः	चर्या	आः चर्यायां येन तत्	बहुव्रीहिः
१.२	आश्चर्य-शृङ्खला	आश्चर्य	शृङ्खला	आश्चर्येण युक्ता शृङ्खला	मध्यम-पद-लोपी

३. शब्दशः विश्लेषणम् ।

अनुक्र.	संज्ञा	संज्ञायाः प्रकारः	मूल-संज्ञा	लिङ्गम्	विभक्तिः	वचनम्	शब्दार्थः
१	आशा	सामान्यनाम	आशा	स्त्री.	प्रथमा	एक.	hope
२	नाम	अव्ययम्					namely, truly
३	मनुष्याणाम्	सामान्यनाम	मनुष्य	पु.	षष्ठी	बहु.	Of people
४	का	सर्वनाम	किं	स्त्री.	प्रथमा	एक.	Which (feminine)
५	चित्	अव्ययम्					-ever
६	आश्चर्येण	सामान्यनाम	आश्चर्य	नपुं	तृतीया	एक.	wonder
७	युक्ता	धा. सा. विशेषणम्	युक्त	स्त्री.	प्रथमा	एक.	having
८	शृङ्खला	सामान्यनाम	शृङ्खला	स्त्री.	प्रथमा	एक.	chain
९	यया	सर्वनाम	यत्	स्त्री.	तृतीया	एक.	By which
१०	बद्धाः	धा. सा. विशेषणम्	बद्ध	पु.	प्रथमा	बहु.	bound
११	प्रधावन्ति	क्रियापदम्					run
१२	मुक्ताः	धा. सा. विशेषणम्	मुक्त	पु.	प्रथमा	बहु.	liberated
१३	तिष्ठन्ति	क्रियापदम्					stand
१४	पङ्गुवत्	(क्रिया)-विशेषणम्					Like a lame person

४ धातुसाधितानां विश्लेषणम् ।

अनुक्र.	शब्दः	प्रत्ययः	धातुः	गणः	पदम्	प्रयोजकः	प्रयोगः	कालः / अर्थः
१	युक्ता	त	युज्	७	उ.	न	कर्मणि	भूत
२	बद्धाः	त	बन्ध्	९	प.	न	कर्मणि	भूत
३	मुक्ताः	त	मुच्	१	आ.	न	कर्मणि	भूत

५ क्रियापदानां विश्लेषणम् ।

अनुक्र.	शब्दः	धातुः	गणः	पदम्	पदमत्र	प्रयोगः	कालः / अर्थः	पुरुषः	वचनम्
१	प्रधावन्ति	प्र + धाव्	१	प.	प.	कर्तरि	वर्त.	तृतीय	बहु.
२	तिष्ठन्ति	स्था	१	प.	प.	कर्तरि	वर्त.	तृतीय	बहु.

The “क्रियापद”s are not in प्रयोजक mode.

६ वाक्यानाम् विश्लेषणम् ।

अनुक्र.	कर्तृपदम्	पूरकम्	कथम्	इतराणि अव्ययानि	धा. सा. वा क्रियापदम्	गौणं वा प्रधानम्
१	आशा	मनुष्याणां काचित्  आश्चर्य-शृङ्खला		नाम	(अस्ति)	प्रधानम्
२	यया बद्धाः				प्रधावन्ति	गौणम्
३	(यया) मुक्ताः		पङ्गुवत्		तिष्ठन्ति	गौणम्

७ अन्वयाः अनुवादाः च ।

अनुक्र.	अन्वयाः	अनुवादाः
१	आशा मनुष्याणां काचित् आश्चर्य-शृङ्खला (अस्ति) नाम	Hope is certainly some wonderful kind of chain
२	यया बद्धाः प्रधावन्ति	Those who are bound by it, run
३	(यया) मुक्ताः पङ्गुवत्  तिष्ठन्ति	Those who are liberated from it stand (stay put) like lame people.

Mr. Avinash Sathaye has very kindly provided a very good translation -

Hope is indeed an amazing chain for (binding) men; the ones tied down by it run around, while the ones freed from it sit as if lame.

८ टिप्पणयः ।

१	Poets employ various ways of conveying the meaning effectively. Isn’t this a good example of some smart satire (विरोधाभास) ?
२	I thought it good to decipher आश्चर्यम् also as a सामासिक-शब्दः । Doesn’t that present some interesting etymology of how the word has evolved ?
३	Examples of मध्यम-पद-लोपी समासः are much less common than of other types. आश्चर्य-शृङ्खला is a good example
४	The उपसर्गः ‘प्र’ in ‘प्रधावन्ति’ lends some forcefulness implicit. Translation of प्रधावन्ति ought to be different from translation of धावन्ति. Isn’t it difficult to bring that force when translating into English ?
५	It is beautifully explained in the fourteenth chapter of श्रीमद्भगवदगीता that all traits of character, whether the chaste ones (सत्त्वम्), the average ones (रजस्) or the indecent ones (तमः), they all keep the soul आत्मा or पुरुषः bound to the body. So the effort of the wise should be to transcend the binding of all traits त्रीन् गुणान् अतीत्य !
६	आशा described here is mentioned as मोहः and is categorized in the तामस category. One has to of course get rid of it, (यया) मुक्ताः To stay put, being liberated of the bondage of the chain of आशा is not bad lameness !

शुभमस्तु ।

-o-O-o-