Learning Sanskrit by fresh approach – Lesson 24

Learning Sanskrit by fresh approach – Lesson 24

संस्कृतभाषायाः  नूतनाध्ययनस्य  चतुर्विंशतितमः (२४) पाठः ।

VIDEO LINK CLICK HERE

We studied in the previous lesson, a श्लोकः about प्रकृतिः and पुरुषः from श्रीमद्भगवद्गीतायाः त्रयोदशः अध्यायः That prompts me to take up for this lesson the शान्तिमन्त्रः of ईशावास्योपनिषत् -

ॐ पूर्णमदः पूर्णमिदं पूर्णात् पूर्णमुदच्यते ।

पूर्णस्य पूर्णमादाय पूर्णमेवावशिष्यते ।।

१. संधि-विच्छेदान कृत्वा समासानां पदानि च दर्शयित्वा

ॐ पूर्णम् अदः पूर्णम् इदम् पूर्णात् पूर्णम् उदच्यते ।

पूर्णस्य पूर्णम् आदाय पूर्णम् एव अवशिष्यते ।।

२. समासानां विग्रहाः ।

न एकोSपि  सामासिक-शब्दः अत्र ।

३. शब्दशः विश्लेषणम् ।

अनुक्र.	संज्ञा	संज्ञायाः प्रकारः	मूल-संज्ञा	लिङ्गम्	विभक्तिः	वचनम्	शब्दार्थः
१	ॐ	अव्ययम्					एकाक्षरं ब्रह्म; प्रणवः
२	पूर्णम्	विशेषणम्	पूर्ण	नपुं.	प्रथमा	एक.	wholesome
३	अदः	सर्वनाम	अदस्	नपुं.	प्रथमा	एक.	that
४	इदम्	सर्वनाम	इदम्	नपुं.	प्रथमा	एक.	this
५	पूर्णात्	विशेषणम्	पूर्ण	नपुं.	पञ्चमी	एक.	from this
६	उदच्यते	क्रियापदम्					emanates
७	पूर्णस्य	विशेषणम्	पूर्ण	नपुं.	षष्ठी	एक.	Of this
८	आदाय	धातुसाधितं अव्ययम्					On taking out
९	एव	अव्ययम्					only
१०	अवशिष्यते	क्रियापदम्					remains

४ धातुसाधितानां विश्लेषणम् ।

अनुक्र.	शब्दः	प्रत्ययः	धातुः	गणः	पदम्	प्रयोजकः	प्रयोगः	कालः / अर्थः
१	आदाय	त्वा (य)	आ + दा	२	प.	न	कर्तरी	भूत.

५ क्रियापदानां विश्लेषणम् ।

अनुक्र.	शब्दः	धातुः	गणः	पदम्	पदमत्र	प्रयोजकः	प्रयोगः	कालः / अर्थः	पुरुषः	वचनम्
१	उदच्यते	उत् + अच्	१	उ.	आ.*	न	कर्मणि*	वर्त.	तृतीय	एक.
२	अवशिष्यते	अव + शिष्	१	प.	आ.*	न	कर्मणि*	वर्त.	तृतीय	एक.
			७	प.
			१०	उ.

*कर्मणि-प्रयोगे  आत्मनेपदम् ।

६ वाक्यानाम् विश्लेषणम् ।

अनुक्र.	कर्तृपदम्	पूरकम्	कुतः	कर्म	धा. सा. वा क्रियापदम्	गौणं वा प्रधानम्
१	अदः	पूर्णम्			(अस्ति)	प्रधानम्
२	इदम्	पूर्णम्			(अस्ति)	प्रधानम्
३	पूर्णम्		पूर्णात्		उदच्यते	प्रधानम्
४				पूर्णस्य पूर्णम्	आदाय	गौणं
५	पूर्णम्				अवशिष्यते	प्रधानम्

७  अन्वयाः  अनुवादाः  च

अनुक्र.	अन्वयः	अनुवादः
१	अदः पूर्णम् (अस्ति) ।	That is wholesome
२	इदम् पूर्णम् (अस्ति) ।	This is wholesome
३	पूर्णात् पूर्णम् उदच्यते ।	Wholesome emanates from wholesome
४	पूर्णस्य पूर्णम् आदाय,	(Even) when wholesome is taken out of wholesome
५	पूर्णम् एव अवशिष्यते ।	Wholesome only remains

८ टिप्पणयः ।

1	The ऋषिः whoever composed this मन्त्रः seems to have left it for one  to ‘experience’ by oneself, what ‘That’ is and what ‘This’ is, both of which are described as being wholesome.
2	Without any background of the requisite spiritual experience, I am tempted to venture a guess that ‘That’ and ‘This’ are प्रकृतिः and पुरुषः, of which there was some study in the previous lesson. That in fact was the prompt to take up this मन्त्रः for this lesson.
3	प्रकृतिः and पुरुषः, also seem to be otherwise referred to as जीवः and शिवः or as आत्मा and परमात्मा
4	There are known to be two prominent schools of philosophical thought, one school, द्वैतवाद speaking of these dualities as dualities and the other, अद्वैतवाद speaking of these dualities as being essentially a Unity, which is to be realized through spiritual experience.
5	It is interesting that the invocation at the beginning of every chapter of श्रीमद्भगवद्गीता is ॐ श्रीपरमात्मने  नमः । This is so different from the usual invocations to one deity or another.
6	The quote पूर्णात् पूर्णम् उदच्यते, “Wholesome emanates from wholesome” does not seem to be debatable at all. Every living being is born that way. Mother is a wholesome being. The child is also a wholesome being
7	The other quote पूर्णस्य पूर्णम आदाय पूर्णम् एव अवशिष्यते । “(Even) when wholesome is taken out of wholesome, wholesome only remains” seems to be more challenging to ‘realize’. For my own simplistic understanding, I am fascinated at the way actors switch between their ‘on stage’ roles and real-life roles. Once they have wholesomely ‘taken out’, out of their mind and body, their ‘on stage’ role, their real life role, that wholesome, remains ! How nicely William Shakespeare said, “The world is a stage’. Is not this single quotation enough to rate him also as an accomplished philosopher ?
8	We all are mere enactors of a role on the stage of the world. We make an entry and also take the exit, as ordained by providence.

शुभमस्तु ।