Learning Sanskrit by fresh approach – Lesson 30

Learning Sanskrit by fresh approach – Lesson 30

संस्कृतभाषायाः नूतनाध्ययनस्य त्रिंशः (३०) पाठः ।

As mentioned in the previous lesson, one may have to forgo the code of good speech in the interest of larger good, as was done by विभीषणः in this सुभाषितम् -

सुलभाः पुरुषा राजन् सततं प्रियवादिनः |

अप्रियस्य तु पथ्यस्य वक्ता श्रोता च दुर्लभः ||

१. सन्धि-विच्छेदान्  कृत्वा समासानां पदानि च दर्शयित्वा ।

सु-लभाः पुरुषाः राजन् सततं प्रिय-वादिनः |

अ-प्रियस्य तु पथ्यस्य वक्ता श्रोता च दुर्-लभः ||

२. समासानां विग्रहाः ।

अनुक्र.	सामासिक-शब्दः	पूर्वपदम्	उत्तरपदम्	समासस्य विग्रहः	समासस्य प्रकारः
१	सुलभाः	सु	लभ	लब्धुं सुष्ठु (ते)	उपपद-तत्पुरुषः
२	प्रियवादिनः	प्रिय	वाद	प्रियः वादः येषां ते	बहुव्रीहिः
३	अप्रियस्य	अ	प्रिय	प्रियम् न (तस्य)	नञ-तत्पुरुषः
४	दुर्लभः	दुर्	लभ	लब्धुं दुष्करः	उपपद-तत्पुरुषः

३. शब्दशः विश्लेषणम् ।

अनुक्र.	संज्ञा	संज्ञायाः प्रकारः		मूल-संज्ञा	लिङ्गम्			विभक्तिः	वचनम्		शब्दार्थः
१	लब्धुम्	धा. सा. अव्ययम्		-	-			-	-		To get
२	सुष्ठु	अव्ययम्	-			-	-			-	good, easy, simple
३	सुलभाः	विशेषणम्		सुलभ	पु.			प्रथमा	बहु.		Easy to get
४	पुरुषाः	सामान्यनाम		पुरुष	पु.			प्रथमा	बहु.		men
५	राजन्	सामान्यनाम		राजन्	पु.			संबोधन	एक.		Oh king !
६	सततम्	अव्ययम्		-	-			-	-		Always, continuously
७	प्रियः	विशेषणम्		प्रिय	पु.			प्रथमा	एक.		likeable
८	वादः	सामान्यनाम		वाद	पु.			प्रथमा	एक.		Argument, talk
९	तु	अव्ययम्		-	-			-	-		but
१०	पथ्यस्य	सामान्यनाम		पथ्य	नपुं.			षष्ठी	एक.		Of advice to be followed
		धा. सा. विशेषणम्
११	वक्ता	धा. सा. सामान्यनाम		वक्तृ	पु.			प्रथमा	एक.		One, who would speak
१२	श्रोता	धा. सा. सामान्यनाम		श्रोतृ	पु.			प्रथमा	एक.		One who would listen
१३	दुर्लभः	विशेषणम्		दुर्लभ	पु.			प्रथमा	एक.		difficult to get

४ धातुसाधितानां विश्लेषणम् ।

अनुक्र.	शब्दः	प्रत्ययः	धातुः	गणः	पदम्	प्रयोजकः  ?	प्रयोगः	कालः / अर्थः
१	लब्धुम्	तुम्	लभ्	१	आ.	न	कर्मणि	-
२	पथ्य	य	पथ्	१	प.	न	कर्मणि	-
३	वक्तृ	कृ	वच्	२	प.	न	कर्तरि	-
४	श्रोतृ	कृ	शृ	१	प.	न	कर्तरि	-

५ क्रियापदानां विश्लेषणम् ।

अनुक्र.	शब्दः	धातुः	गणः	पदम् (अत्र)	प्रयोजकः ?	प्रयोगः	कालः / अर्थः	पुरुषः	वचनम्
१	(सन्ति)	अस्	२	उ. (प.)	न	कर्तरि	वर्त.	तृतीय	बहु.
	(अस्ति)								एक.

६ अन्वयाः अनुवादाः च ।

अनुक्र.	अन्वयाः	अनुवादाः
१	(हे) राजन्, सततम् प्रियवादिनः पुरुषाः सुलभाः (सन्ति) |	Oh king ! those who would always speak likeable (speech) are easy to get
२	अप्रियस्य पथ्यस्य तु वक्ता दुर्लभः (अस्ति) |	One who would speak dislikeable advice to be followed is difficult to get
३	श्रोता च (दुर्लभः अस्ति) |	And one who would listen to dislikeable advice to be followed is also difficult to get

७ टिप्पणयः ।

1	पथ्य is a very popular and important term in medical practice especially in आयुर्वेद. Howsoever good or effective a medicine be to cure a malady, its effectiveness will not be realized, if the corresponding advice of ‘do’ and ‘don’t’s is not followed. A medical prescription is complete and effective only with both the medicine औषधं and the पथ्यम् ।
2	पथ्य is धा साधित derived from the verb पथ which means ‘to go, move’. So, पथ्य thus means ‘the way to go by’, hence, ‘advice to be followed’
३	To be able to listen to a dislikeable advice would need great balance of mind. Such balance of mind i.e. equanimity is well advocated in many श्लोकाः in श्रीमद्भगवद्गीता. In श्लोकाः 14-24 the words ‘प्रिय’ and ‘अप्रिय’ are very specifically legible –  समदुःखसुखः स्वस्थः समलोष्टाश्मकाञ्चनः | तुल्यप्रियाप्रियो धीरः तुल्यनिन्दात्मसंस्तुतिः || It would be good to take up the study of this श्लोकः in the next lesson.

शुभमस्तु ।

-o-O-o-