Learning Sanskrit by fresh approach – Lesson 28

Learning Sanskrit by fresh approach – Lesson 28

संस्कृतभाषायाः नूतनाध्ययनस्य अष्ट-विंशतितमः (२८) पाठः ।

As mentioned in the previous lesson, we should discuss in this lesson the श्लोकः 12-15 in श्रीमद्भगवद्गीता -

यस्मान्नोद्विजते लोको लोकान्नोद्विजते च यः |

हर्षामर्षभयोद्वेगैर्मुक्तो  यः स च मे प्रियः ||12-15 ||

१. सन्धि-विच्छेदान्  कृत्वा समासानां पदानि च दर्शयित्वा ।

यस्मात्  न उद्विजते लोकः लोकात् न उद्विजते च यः |

हर्ष-आमर्ष-भय-उद्वेगैः मुक्तः यः सः च मे प्रियः ||12-15 ||

२. समासानां विग्रहाः ।

अनुक्र.	सामासिक-शब्दः	पूर्वपदम्	उत्तरपदम्	समासस्य विग्रहः	समासस्य प्रकारः
१	हर्ष-आमर्ष-भय-उद्वेगैः
१.१	हर्षामर्ष	हर्ष	आमर्ष	हर्षः च आमर्षः च	समाहार-द्वन्द्वः
१.२	हर्षामर्ष-भयम्	हर्षामर्ष	भय	हर्षामर्षः च भयम् च	समाहार-द्वन्द्वः
१.३	हर्षामर्षभयोद्वेगैः	हर्षामर्षभयम्	उद्वेगः	हर्षामर्षभयानां उद्वेगाः (तैः)	षष्ठी-तत्पुरुषः

३. शब्दशः विश्लेषणम् ।

अनुक्र.	संज्ञा	संज्ञायाः प्रकारः	मूल-संज्ञा	लिङ्गम्	विभक्तिः	वचनम्	शब्दार्थः
१	यस्मात्	सर्वनाम	यत्	पु.	पञ्चमी	एक.	From whom or Because of whom
२	उद्विजते	क्रियापदम्					becomes agitated
३	लोकात्	सामान्यनाम	लोक	पु.	पञ्चमी	एक.	By people or due to people
४	हर्षः	सामान्यनाम	हर्ष	पु.	प्रथमा	एक.	ecstacy
५	आमर्षः	सामान्यनाम	आमर्ष	पु.	प्रथमा	एक.	anger, anxiety
६	भयम्	सामान्यनाम	भय	नपुं.	प्रथमा	एक.	fear
७	उद्वेगैः	सामान्यनाम	उद्वेग	पु.	तृतीया	एक.	By agitations
८	मुक्तः	धा. सा. विशेषणम्	मुक्त	पु.	प्रथमा	एक.	Freed of
९	मे	सर्वनाम	अस्मद्	-	षष्ठी	एक.	Mine, of me
१०	प्रियः	विशेषणम्	प्रिय	पु.	प्रथमा	एक.	favourite

४ धातुसाधितानां विश्लेषणम् ।

अनुक्र.	शब्दः	प्रत्ययः	धातुः	गणः	पदम्	प्रयोजकः  ?	प्रयोगः	कालः / अर्थः
१	मुक्तः	त	मुच्	६	उ.	न	कर्मणि	भूत.

५ क्रियापदानां विश्लेषणम् ।

अनुक्र.	शब्दः	धातुः	गणः	पदम्	प्रयोजकः ?	प्रयोगः	कालः / अर्थः	पुरुषः	वचनम्
१	उद्विजते	उत् + विज्	६	आ.	न	कर्तरि	वर्त.	तृतीय	एक.

६ अन्वयाः अनुवादाः च ।

अनुक्र.	अन्वयाः	अनुवादाः
१	यस्मात् लोकः न उद्विजते	(He) because of whom people will not get agitated
२	यः च लोकात् न उद्विजते	(He) who does not get agitated due to people
३	यः च हर्षामर्षभयोद्वेगैः मुक्तः	(He) who is freed of being agitated due to ecstacy, anxiety, anger (or) fear
४	सः मे प्रियः (भवति) ।	He becomes my favourite

७ टिप्पणयः ।

1	As said in the B-7 टिप्पणयः of the previous lesson, this श्लोकः gives an encompassing detail of how अनुद्वेगकरं वाक्यम् has to be.
2	Rather, not just the वाक्यम्, but how total conduct आचरणम् has to be अनुद्वेगकरम् ।
3	Meaning of “उद्विजते” as “to become agitated, to get agitated” sounds to be a meaning of passive voice type.
4	For a verb to have an active voice type of meaning, say, “to agitate, to cause an agitation” the meaning again will be of causative प्रयोजक type and not exactly of active voice type. All in all, this sounds to be a curious type of verb for which it seems difficult to have a pure active voice !
5	The subject causing the agitation is again in पञ्चमी विभक्तिः as can be seen from अन्वयौ (१) and (२). Usually in passive voice or for causative mode the subject will be in तृतीया विभक्तिः. By this token also the verb appeals to be exceptional.
6	It is certainly a great feeling that now a structure and methodology of studying any श्लोकः or सुभाषितम् has so evolved , that one can now study a serious scripture of philosophy such as श्रीमद्भगवद्गीता by the basic meaning of every word. And, we have studied quite a few श्लोकाः already, haven’t we ?
7	I had an urge since long that I should be able to understand श्रीमद्भगवद्गीता from its original text. The urge was that understanding श्रीमद्भगवद्गीता should not necessarily be to learn it from interpretations and commentaries of others. The deep meanings are of course deep. But we seem to be now well ready to delve into those depths on our own also, because we know the basic meanings clearly, by ourselves, for ourselves.

शुभमस्तु ।